Տեղի է ունենում ոչ միայն արտագաղթ, այլև մնացողների աղքատացում․ Ավետիք Չալաբյան

Վերջին մեկ տարվա ընթացքում Հայաստանում այնպիսի իրադարձություններ են տեղի ունենում, որոնք մտորելու լուրջ տեղիք են տալիս: Անցած տարի մոտավորապես այս նույն ժամանակահատվածում քաղաքական ուժերը, որոնք պետք է ձեռնոց նետեին գործող իշխանությանը, հրաժարվեցին մտնել պայքարի մեջ: Եղան այն ընտրությունները, ինչ եղան, եղավ նաև ժողովրդի բավականին լուրջ պատասխանը այն ուժերին, որոնք հրաժարվեցին մասնակցել ընտրություններին: Դրանից հետո տեղի ունեցան մի շարք հետաքրքիր զարգացումներ` «Արմավիայի» սնանկացում, «Փակ շուկայի» ապականում, գազի գնի բարձրացում, մի շարք ապօրինություններ, այդ թվում` ամենաաղմկահարույցը Սյունիքի մարզպետի հետ կապված, երբ Հայաստանում, փաստորեն, տեղի ունեցավ աննախադեպ մի բան՝ մարդասպանության գործն ընդհանրապես դատարան չմտավ, և մարդը հայտնվեց ազատության մեջ: Այս և այլ համակարգային խնդիրների շուրջ ՍիվիլՆեթը զրուցել է «Վերադարձ Հայաստան» հիմնադրամի հոգաբարձուների խորհրդի անդամ Ավետիք Չալաբյանի հետ:

– Ի՞նչ է կատարվում երկրում: Արդյոք ինչ-որ բան փոխվե՞լ է, ինչ-որ բան խարխլվե՞լ է, թե՞ այս խնդիրները նախորդ տարիներին ևս կային:

– Ես, եթե թույլ կտաք, փորձեմ հարցազրույցը սկսել, բոլոր դեպքերում, դրական նոտայից: Այսօր քաղաքի տոնն է [հարցազրույցն անցկացվել է հոկտեմբերի 12-ին – խմբ.], երեկ էլ մեր հավաքականը դժվարին հաղթանակ տարավ, երկուսն էլ ուրախության առիթ են մեր համաքաղաքացիների, համերկրացիների համար, ուստի բոլորին շնորհավորում եմ: Հիմա վերադառնալով ձեր հարցին` մենք Ձեզ հետ հանդիպել ենք կես տարի առաջ, և այն ժամանակ փորձում էինք քննարկել ընտրություններից հետո անմիջապես ստեղծված իրավիճակը, ուժերի բաշխումը, հասարակության դերը, որը մեծացավ այն պայմաններում, երբ քաղաքական ուժերի դերը, ըստ էության, փոքրացավ, նրանց ինքնաբացարկի պայմաններում: Հիմա կես տարի է անցել, և այդ կես տարվա ընթացքում իսկապես բազմաթիվ իրադարձություններ են տեղի ունեցել, որոնք բևեռացրել են մեր հասարակությունը, որոնք ինչ-որ իմաստով նաև աննախադեպ են, օրինակ` «Փակ շուկայի» մոտ տեղի ունեցող, այսպես ասած, համարյա ամենօրյա ընդդիմիկայումը, որի երկու կողմում հասարակության տարբեր մասեր են կանգնած: Եթե դա սկսում էր որպես շարժում օլիգարխի դեմ, պարզվեց, որ օլիգարխի կողքը ևս ժողովուրդ է կանգնած, քաղաքացիներ են կանգնած, լրիվ ուրիշ տեսակի, քան թե նրանք, ովքեր սկսել էին պայքարել օլիգարխի դեմ: Բայց դա բևեռացման և հասարակության ներսում հակասությունների սրման վառ…. և ինձ համար շատ ցավալի է: Հիմա, եթե փորձենք վերլուծել, թե ինչ է տեղի ունենում,- պետք է հաշվի առնել, որ իմ հայացքը, բոլոր դեպքերում, դրսից է որոշ չափով, ես հիմնականում բնակվում եմ Մոսկվայում,- ապա պետք է ասել, որ մեր հասարակության ներսում, որոշակի համակարգային խնդիրներ լուծումներ չստանալով՝ խորանում են, սրվում են և ինչ-որ իմաստով բերում են հասարակության ներսում և իշխանության հետ հարաբերություններում, իշխանության ներսում ցուկցվանգային վիճակի, իրավիճակի, երբ ամեն մի հաջորդ քայլը ինչ-որ իմաստով բխում է նախորդած բոլոր քայլերի տրամաբանությունից, և կարճաժամկետ հեռանկարում գուցե և թվացյալ լավագույն քայլն է տակտիկական իմաստով, բայց ամեն մի քայլը հեռացնում է մեզ օպտիմումից, հեռացնում է զարգացման լավագույն ուղուց, և մենք աստիճանաբար թաղվում ենք ճահճի մեջ: Բազմաթիվ արտահայտություններ կան, և այդ իմաստով 2013թ., ինձ թվում է, շատ ծանր տարի է ստացվում:

Ես ձեզ մի քանի թվային օրինակներ բերեմ: Բնական է` բոլորի ուշադրության կենտրոնում է արտագաղթի խնդիրը. այս տարվա առաջին կիսամյակի տվյալներով՝ մենք ունենք Հայաստանի քաղաքացիների արտահոսքի և ներհոսքի բացասական սալդո, որը կազմել է 123 հազ. մարդ: Հիմա հասկանալի է, որ Հայաստանի տնտեսությունը այնպես է կառուցված, որ մարդկանց մի մասը տարվա սկզբին մեկնում է արտագնա աշխատանքի և հետ է վերադառնում: Մարդկանց մի մասը տուրիստական բիզնեսի նպատակներով է դուրս գալիս և հետ վերադառնում և այլն: Բայց հարցն այն է, որ անցած տարի նույն ժամանակահատվածում մենք ունեցել ենք 99 հազ. մարդ բացասական սալդո, այսինքն՝ այս տարի, փաստորեն, այդ բացասական սալդոն աճել է 24-25 տոկոսով, դա շատ մեծ թիվ է: Եվ երկրորդ` երբ մենք նայում ենք այդ սալդոյի կառուցվածքին, տեսնում ենք, որ ամենամեծ աճը՝ համարյա երեք անգամ, տեղի է ունեցել ընդամենը մեկ մաքսակետում՝ դա Բագրատաշենի մաքսակետն է, իսկ Բագրատաշենի մասքակետով, բոլորիս հայտնի է, որ հիմնականում արտագնա աշխատանքի և, ընդհանրապես, հեռանալու մեկնում են Հայաստանի հյուսիսային շրջանների ոչ բարեկեցիկ կյանքով ապրող բնակչությունը:

– Եվ ոչ միայն հյուսիսային շրջանների:

– Բայց առաջին հերթին` հյուսիսային շրջանների, որոնց վիճակը ամենածայրահեղն է` Լոռու, Տավուշի, Շիրակի, որոնց վիճակը իսկապես ծայրահեղ է: Այսինքն` դա վկայում է այն մասին, որ, ըստ էության, երկրի բնակչության մի հատվածի մոտ այս տարի տեղի է ունեցել հույսի վերջնական կորուստ, որից հետո այլևս նրանք ինչ-որ երկար ժամանակով իրենց տնտեսական հեռանկարը, իրենց ընտանիքների ապագան, իրենց մարդկային ապագան չեն կապում երկրի հետ և հեռանում են երկրից: Դա մեկ փաստ, որը ես կուզենայի նշել, որը շատ ծանր փաստ է: Երկրորդ փաստը` եթե նայում ենք մակրոտնտեսական ցուցանիշներին, մենք տարվա ութ ամիսների կտրվածքով, անցած տարվա համեմատ, մոտավորապես 6-7 տոկոսի գնաճ ունենք, որը լուրջ թիվ է, դա դեռևս երկնիշ չէ, բայց լուրջ թիվ է, որովհետև մինչ այդ մենք ամեն տարի ունեցել ենք 2-3 տոկոս գնաճ, հիմա շատ լուրջ գնաճ ունենք, բայց բնակչության եկամուտները նոմինալ աճել են ընդամենը 5 տոկոսով՝ ևս պաշտոնապես: Եթե մենք նայում ենք երկրի ներսի տնտեսության հիմնական ճյուղերին, ինչպիսին է առևտուրը, ծառայությունները, շինարարությունը և այլն, աճը կա՛մ զրոյական է, կամ բացասական: Այսինքն՝ կա տնտեսության ոչ մեծ աճ, բայց հիմնականում արտաքին հատվածի, այսինքն՝ արտահանմանն ուղղված: Ներսի մասով աճը համարյա բացասական է կամ չկա ընդհանրապես: Դրա պատճառներից են, ըստ էության, և՛ արտագաղթը, որը պակասեցնում է գնողունակ պահանջարկը, և՛ մնացող մարդկանց գնողունակության անկումը: Սա իրականում բերում է նրան, որ մենք խոսում ենք տնտեսական աճի մասին, որը փոքր է այս տարի, բայց իրականում ոչ միայն երկրից արտագաղթ է տեղի ունենում, այլև մնացողների աղքատացում: Այսինքն` մենք ունենք երկու գործընթաց, որը երկիրը ներսից քայքայում է, և եթե մի քանի տարի այսպես շարունակվի, մենք կարող ենք ընկնել բնակչության կրիտիկական մասսայից ներքև: Իմիջիայլոց, մեր հարևանները, մեր, այսպես ասած, ախոյանները դրա մասին անընդհատ խոսում են, նրանք էլ վերլուծական կենտրոններ ունեն, նրանք էլ են հետազոտում, թե ինչ է երկրում տեղի ունենում, և շատ լավ հասկանում են, որ եթե այս միտումները շարունակվեն, երկիրը կընկնի կրիտկական մասսայից ներքև:

Արդեն այսօր Ադրբեջանը, որը մեզանից երեք անգամ ավելի բնակչություն ունի, մեզանից յոթ անգամ մեծ տնտեսություն ունի: Եվ թեև ռազմաքաղաքական հաշվեկշիռը պահվում է լրացուցիչ գործոնների հաշվին, բայց եթե այդ ճեղքվածքը մեր միջև շարունակի աճել, իսկ այդ միտումը մենք տեսնում ենք, ինչ-որ մի պահ դա կխախտվի: Բնությունը վակուում չի հանդուրժում, այսինքն` եթե մենք նրանցից մի քայլ անգամ թույլ դառնանք, այդ հաշվեկշիռը կխախտվի, մեզ համար, ըստ էության, կատաստրոֆիկ հետևանքներով: Ուստի ես կարծում եմ, որ պետք է նախևառաջ հարցադրումը դնել այսպես՝ իսկապես ի՞նչ է կատարվում, որո՞նք են խորքային պրոցեսները, որոնք բերում են այս հետևանքին և ի՞նչ այլընտրանքներ կան այսօր, իշխանությունների, կառավարության կուրսի ի՞նչ փոփոխություն է հնարավոր, որովհետև եթե իրենց հարցնեք, իրենք լավագույն կուրսով են գնում: Եթե լավագույն կուրսով եք գնում, արդյունքը ինչպե՞ս է այսպես անմխիթար ստացվում:

– Եթե խոսենք հենց այդ լավագույն կուրսի մասին, փաստորեն չորս տարի մեր կառավարությունը, մեր իշխանությունը գովերգում էր, որ մենք շուտով միանալու ենք Եվրոպական ասոցացման համաձայնագրին, Ազատ առևտրի գոտուն, Հայաստանի տնտեսությունը հավելյալ տարեկան աճ է ունենալու, եվրոպական շուկան է բացվելու մեզ համար և այլն: Եվ հանկարծ իրադարձությունները 180 աստիճանով փոխվեցին, Հայաստանը գնաց մեկ օրում որոշեց, որ միանում է Մաքսային միությանը: Մի կողմ թողնենք այն ձևը, թե ինչպես դա տեղի ունեցավ, որը նվաստացուցիչ էր: Ավելի շատ կուզենայի՝ խոսենք, համեմատականներ տանենք այս երկու պրոցեսների միջև` Մաքսային միություն և եվրոպական ասոցացում: Միթե՞ հնարավոր չէր ստորագրել Ասոցացման համաձայնագիրը, Ազատ առևտրի գոտու համաձայնագիրը և միաժամանակ շարունակել Ռուսաստանի հետ լավ հարաբերությունները և որպես շուկա՝ Ռուսաստանը չկորցնել:

– Ես ինքս բանակցային գործընթացին չեմ մասնակցել, նույնիսկ չեմ էլ առնչվել, և ինձ մի քիչ դժվար է գնահատել գործընթացի նրբերանգները: Ինձ թվում է՝ մինչև ինչ-որ մի պահ, ամենայն հավանականությամբ դա հնարավոր էր, ռուսական կողմը ավելի լիբերալ էր մոտենում այդ հարցին: Իմիջիայլոց, պետք է նշել, որ շատ հանարվոր է, որ Ռուսաստանի համար էլ ձեռնտու կլիներ, որպեսզի Հայաստանը Եվրոպական Միության հետ ավելի սերտ կապեր ունենար, մասնավորապես՝ տնտեսական, որովհետև գաղտնիք չէ, որ Հայաստանը ինչ-որ իմաստով Ռուսաստանի համար տնտեսական բեռ է, եթե այդ տնտեսական բեռի մի մասը կարելի է տեղափոխել եվրոպացիների ուսերին, գուցե դա այդքան էլ վատ չէ:

– Ի՞նչ իմաստով բեռ:

– Դե պետք է, ենթադրենք, սուբսիդավորված գներով գազի, զինամթերքի վաճառք Հայաստանին: Միևնույն ժամանակ Հայաստանից անընդհատ արտահոսք է տեղի ունենում, գաղտնիք չէ, որ Հայաստանի տնտեսության զգալի մասը սնվում է Ռուսաստանից եկող տրանսֆերտների միջոցով և այլն: Այսինքն` այդ խնդիրը գոյություն ունի Ռուսաստանի համար:

– Բայց մյուս կողմից` նույն միգրանտները ստեղծում են Ռուսաստանում համախառն ներքին արդյունքի ինչ-որ տոկոս:

– Միգրանտները, ոչ թե Հայաստանը:

-Հայաստանից աշխատանքային միգրացիան ստեղծում է Ռուսաստանի ՀՆԱ-ի ինչ-որ տոկոս:

– Ընդունում եմ: Ես ոչ թե ասացի՝ հայերը, հայերը, իհարկե, շատ մեծ արդյունք են ստեղծում Ռուսաստանում, խոսք չկա, բայց Հայաստանը որպես երկիր դեֆիցիտային է առայժմ: Լավ կլիներ, որ այդ դեֆիցիտի մի մասը հնարավոր լիներ փակել Եվրոպական Միության հետ տնտեսական համագործակցության արդյունքում: Այսինքն` ինչ-որ մի պահ թվում էր, որ Ռուսաստանը շատ դեմ չպետք է լինի: Ինձ թվում է` այն, ինչ տեղի ունեցել բազմապլաստ է, այսինքն՝ մի խնդիրն այն է, որ Ռուսաստանի ներսում ռադիկալիզացիա է տեղի ունեցել: Ռուսաստանը գուցե մինչև վերջ լուրջ չէր վերաբերվում Արևելյան գործընկերությանը, եվրոպական գործընկերությանը և դա չէր էլ դիտարկում որպես սպառնալիք: Բայց ինչ-որ մի պահից, երբ հասկացավ, որ կարող է Ուկրաինան կորցնել,- իսկ այս խաղում ամենամեծ, այսպես ասած, կշեռքին դրված նժարը Ուկրաինան է և ոչ թե Հայաստանը,- Ռուսաստանի ներսում տեղի ունեցավ ռադիկալիզացիա: Եվ այդ ռադիկալիզացիայի ինչ-որ իմաստով խոսնակը, կրողը նախագահի խորհրդական Սերգեյ Գլազևն է, որը բազմաթիվ ելույթներով, մասնավորապես` Հայաստանի հետ կապված ելույթներով շատ կոշտ դիրքորոշում է արտահայտում` սպառնալիքների լեզվով խոսելով: Ես կարծում եմ` դա գործոններից մեկն է, որն ազդեց Հայաստանի իշխանության վրա: Երկրորդ գործոնը հետևալն է` գաղտնիք չէ, որ Հայաստանի իշխանության ներսում, այսպես ասած, կայուն եվրոպամետ կոալիցիա գոյություն չուներ, այդպիսին չկար: Իշխանության ներսում և նույնիսկ քաղաքական ուժերի ներսում` Դաշնակցությունը ռուսամետ է, ԲՀԿ-ն, համենայնդեպս, իր մեծամասնությամբ ռուսամետ է, ՀԱԿ-ը հստակ կողմնորոշում չունի, ՀՀԿ-ն, այսպես ասած, նախագահամետ է, կանի այն, ինչ կասի նախագահը, և նախագահի եվրոպական մոտեցումը նույնիսկ Հանրապետական կուսակցության ներսում մեծ աջակցություն չուներ: Եվ ինչ-որ պահի, ինձ թվում է, հանրապետության նախագահը հասկացավ, որ եթե ինքը փորձի իր վրա վերցնել այդ ռեֆորմատորի պատմուճանը և ինչ-որ իմաստով փորձի փոխել Հայաստանի ավանդական 200 տարվա կողմնորոշումը, ներքաղական իմաստով կարող է առաջ բերել շատ մեծ ռիսկեր, այսինքն՝ կարող է ձևավորվել հակառակը` կայուն հակաեվրոպական կոալիցիա, կայուն պրոռուսական կոալիցիա, որը կսպառնա նաև նախագահի իշխանությանը: Ինձ թվում է, որ ընդհանուր որոշում էր, որն ընդունվեց բոլորի համար փակ, անակնկալ, ինչ-որ մի սև արկղի մեջ և որը բոլորիս համար տհաճ անակնկալ էր:

– Ընդունվե՞ց, թե՞ պարտադրվեց:

-Չեմ կարծում, որ պարտադրվեց, կարծում եմ՝ ընդունվեց: Բացատրեմ տարբերությունը: Այդ որոշումն ընդունվեց՝ հաշվի առնելով այդ բոլոր գործոնները: Տնտեսական գործոնը այդտեղ ամենավերջինն է: Այն, որ մենք Մաքսային միությունից ավելի շատ կշահենք, քան, ենթադրենք, եվրոպական համագործակցությունից, ինձ թվում է` բացարձակ կեղծ դրույթ է: Խնդիրը բացարձակ աշխարհաքաղաքական է, և նաև՝ ներքաղաքական, որովհետև աշխարհաքաղաքական, արտաքին չափողականությունը պրոյեկտվում է երկրի ներսում` երկրի ներսի քաղաքական ուժերի միջոցով: Եվ այդ որոշումը ընդունվեց ոչ թե բացահատ սպառնալիքի ներքո, ինձ թվում է` ռուսական կողմից չի եղել բացահայտ սպառնալիք, այլ ուղղակի ռուսական կողմը շատ վարպետորեն ստեղծեց այնպիսի գործոնների համախումբ, որոնց պայմաններում շարունակել եվրոպական ինտեգրացումը Հայաստանի իշխանության համար կդառնար իսկապես մեծ ռիսկ, այն դեպքում, երբ այդ ինտեգրացման օգուտները համեմատաբար,- չասենք՝ չկային, իհարկե կլինեին,- ավելի երկարաժամկետ են, ավելի համեստ են, իսկ ռիսկերը՝ շատ կարճաժամկետ և շատ ակնհայտ են:

– Միգուցե իշխանության խնդիրը հենց այն էր, որ պետք է զուգահեռաբար աշխատել և՛ մեկի, և՛ մյուսի հետ, և հենց նաև ռիսկերը նվազեցնել, որովհետև, վերջին հաշվով, ցանկացած տնտեսական տարածք մտնելիս կան առավելություններ և թերություններ: Մենք գիտենք՝ Ռուսաստանը ինչպես է աշխատում իր պարտնյորների հետ: Վաղը կարող է հանկարծ ինչ-որ բան գտնել հայկական կոնյակի մեջ, արգելել և այլն: Մինչդեռ եվրոպական շուկան շատ ավելի կանխատեսելի է, կամայականություններ չկան: Չե՞ք կարծում, որ մենք իսկապես ավելի խոցելի ճանապարհով ենք գնում, երբ առավել մեծ կախվածության մեջ ենք դնում մեզ ռուսական շուկայից, որը միշտ անկանխատեսելի է, ու կախված քո քաղաքակա որոշումներից` կարող է լրջագույն մարտահրավերներ նետել քեզ:

-Իհարկե, Մաքսային միություն մտնելն ընդհանրապես Եվրոպական Միության հետ գործընկերության սերտացման ակնհայտ այլընտրանք չէ: Մենք, եթե ի սկզբանե ամբողջ ինտեգրացման գործընթացները մի քիչ ավելի պրոֆեսիոնալ և ավելի հաշվենկատ կառուցեինք, ամենայն հավանականությամբ կարող էինք ինտեգրացիոն գործընթացը զարգացնել և՛ ռուսական, և՛ եվրոպական կողմի հետ: Պետք է հաշվի առնել, որ Հայաստանը, որպես այդպիսին, երկիր է, որը գտնվում է եվրոպական, ռուսական, արևելյան, մասնավորապես` Թուրքիայի, Իրանի, հիմա նաև ավելացող չինական, աշխարհաքաղաքական մեծ վեկտորների խաչմերուկում: Իմ կարծիքով` մեզ համար լավագույն քաղաքականությունը այն քաղաքականությունն է, որը համադրում է այդ վեկտորները:

-Կոմպլեմենտարիզմը:

– Այո, կոմպլեմենտարիզմ՝ լավագույն իմաստով: Մենք կարողանում ենք այդ ուժային վեկտորների դաշտում մանևրել, մենք կարողանում ենք այդ ուժային վեկտորների դաշտում միշտ գտնել համագործակցության դաշտը ամեն մեկի հետ, որովհետև միշտ հնարավոր է՝ մեկի հետ մի դաշտում ես համագործակցում, մյուսի հետ` մյուս և այլն: Եվ փորձում ես շուրջդ, ինչ-որ իմաստով, աշխարհաքաղաքական մրցակցություն ստեղծել: Դա մեզ համար ավելի ձեռնտու է, միշտ չէ, որ դա հեշտ է, եթե մի կողմդ թուլանում է, մյուս կողմդ ուժեղանում է և այլն, այդ ուժեղ կողմը սկսում է նաև պայմաններ պարտադրել: Բայց խնդիրն այն է, և փորձն էլ ցույց է տալիս, որ մեր տարածաշրջանում գտնվող փոքր երկրները փորձում եմ միակողմանի շատ կտրուկ փոփոխություն իրականացնել, դա ստեղծում է նաև շատ մեծ ռիսկեր: Դրա լավագույն օրինակը 2008-ն էր, երբ Վրաստանը փորձեց, ըստ էության, միակողմանիորեն բացարձակ արևմտյան կողմնորոշում որդեգրել, դա բերեց Ռուսաստանի կողմից կտրուկ հակազեցության: Եվ հիմա ոչ մի երաշխիք, որ Արևմուտքի կողմից չի լինի ոչ մի հակազդեցություն, ինձ թվում է` այդ հակազդեցությունը արդեն սկսվել է, ուղղակի Արևմուտքը երևի գործում է ավելի մեղմ միջոցներով: Բայց կարծում եմ` այդ հակազդեցությունը ևս կլինի:

Նույնիսկ Մաքսային միությանն անդամակցելու պայմաններում, մենք միևնույն է խաղի դաշտ ունենք, և մենք պետք է այն խաղը, որը շարունակվելու է աշխարհաքաղաքական մեր գործընկերների հետ, կառուցենք, կոմպլեմենտարիզմի բազայի վրա: Այսինքն` եթե մենք նույնիսկ հայտնվելու ենք Մաքսային միության մեջ, մենք պետք է բանակցենք ամեն կետ, ամեն պայման, ամեն դրույթ Մաքսային միության պայմանագրերի մեջ և դա անենք մեզ համար մաքսիմալ ձևով, որպեսզի մենք մեզ վրա չվերցնենք այնպիսի պարտավորություններ, որոնք մեր տնտեսությունը իրականում կարող են խեղդել: Նույն ձևով պետք է շարունակել, ենթադրենք, գործընկերության պրոցեսները Եվրոպական Միության հետ, լավ օրինակ կա, որ մուտքի արտոնագրերի ազատականացման պայմանագիրը Եվրոխորհրդարանի կողմից վավերացվեց, դա շատ լավ է: Այսինքն` դա ցույց է տալիս, որ եվրոպացիները, բոլոր դեպքերում, հասկանում են` մենք ինչ վիճակում ենք գտնվում, և չեն փորձում լրիվ հրաժարվել մեզ հետ համագործակցությունից, այդ համագործակցությունը պետք է շարունակել անպայման: Եվ պետք է շարունակել համագործակցությունը նաև արևելյան երկրների հետ, մասնավորապես՝ Չինաստանի հետ, որի դերը մեծանում է, փորձելով նորից մեր շուրջը ապահովել ինչ-որ մի, այսպես ասած, աշխարհաքաղաքական մրցակցություն և մեզ չնետել մի անկյուն, որովհետև անկախ նրանից, թե այդ անկյունը ինչպիսին է, բոլոր դեպքերում, դրա հետ կապված կան շատ մեծ ռիսկեր: Ուժեղացնելով մեր կախվածությունը` մենք առաջինը թուլացնում ենք մեզ դրսից, որովհետև ավելի քիչ դաշնակիցներ ունենք: Բայց շատ կարևոր է և պատմության մեջ բազում անգամներ ենք դա տեսել, որ մենք թուլացնում ենք մեզ նաև ներսից, որովհետև մենք մտածում ենք, որ, ենթադրենք, տվյալ դեպքում ռուսները մեր բոլոր խնդիրները կլուծեն, մեր փոխարեն կկռվեն, մեզ կսնեն, իսկ դա մեզ ջլատում է ներսից, մենք չենք հասկանում, որ մենք պետք է մեր ուժերով մեր խնդիրները լուծենք և գործընկերությունների միջոցով, որոնք մեզ որոշակի ռեսուրսներ են ապահովում:

– Ես վերջերս մի հետազոտություն էի կարդում, նույն Մաքսային միության մեջ բավականին լուրջ հակասություններ կան: Օրինակ՝ Բելառուսը Ռուսաստանից տրակտորների մուտքը բարդացնում է, որպեսզի իր սեփական տրակտորաշինությունը դրանից չտուժի: Ղազախստանը բավականին մեծ նախագծեր ունի Չինաստանի հետ և հայացքն ուղղել է ավելի շատ ոչ թե դեպի հյուսիս, արևմուտք, այլ դեպի Չինաստան: Արդյոք այս Մաքսային միությունը և ընդհանրապես Եվրասիական միությունը ժամանակավրեպ նախագծեր չե՞ն, որովհետև, եթե նայում ենք, դա Պուտինի գաղափարն է, իսկ Պուտինը, ըստ ամենայնի, իշխանության կմնա մինչև 2024թ.: Արդյո՞ք ունենք սցենար, որ այս ժամանակավրեպ զարգացումը ինչ-որ պահի լրիվ հակառակ ընթացքն է ունենալու և ինչպես ենք մենք պատրաստ լինելու դրան:

-Ես թերևս կխուսափեի Մաքսային և հետագայում Եվրասիական միության հեռանկարների մասին դատողություններ կառուցելուց, որովհետև, ճիշտն ասած, այդ կառույցի կենսունակությունը ինչ-որ իմաստով նաև կախված է այդ կառույցի անդամ պետությունների և առաջին հերթին ՝ Ռուսաստանի գործադրած ջանքերից: Ինչ-որ հավանականությամբ դա կարող է հաջող ընթացք ունենալ, ինչ-որ հավանականության դեպքում` ընդհակառակը, ինչպես Խորհրդային Միությունը մեր բոլորի աչքերի առաջ փլուզվեց` աշխարհաքաղաքական վիթխարի հետևանքներով: Երկու տարբերակն էլ հնարավոր է, թե որ տարբերակն է մեծ կամ փոքր, դժվարանում եմ ասել, բայց այստեղ կա ուրիշ շատ ավելի կարճաժամկետ պարզ գործոն, դա մենք պետք է հաշվի առնենք: Մաքսային միությունը երեք երկրների մաքսային միավորում է, որոնք ունեն ռեսուրսային տնտեսություններ: Բելառուսը ավելի քիչ չափով, բայց Ռուսաստանը և Ղազախստանը ռեսուրսային տնտեսություններ են: Այդ տնտեսությունների հիմնական ավելացած արժեքը ստեղծվում է նրանց ընդերքի հաշվին, Ռուսաստանում ավելի շատ չափով, Ղազախստանում ավելի քիչ չափով, Բելառուսում ավելի շատ չափով, ինչ-որ իմաստով ստեղծված արժեքը հետո կոնվերտացվում է նաև երկրորդային, երրորդային արժեքների: Հայաստանը ուրիշ տնտեսություն ունի, Հայաստանը ևս ինչ-որ բան կորզում է իր ընդերքից, մասամբ բարբարոսական միջոցներով, բայց Հայաստանը ռեսուրսային տնտեսություն չէ: Այն, ինչ մենք ունենք ընդերքում, համաչափ էլ չէ ո՛չ Ռուսաստանի, ո՛չ Ղազախստանի հետ: Եվ մեր տնտեսությունը պետք է լինի բաց տնտեսություն, ամենամեծ խնդիրը, որ մենք ստեղծում ենք Մաքսային միությանը անդամակցելով, այն է, որ մենք միանում ենք երեք երկրների, որոնք փակ տնտեսություն են, և նրանք կարող ենք իրենց թույլ տալ լինել համեմամատաբար փակ տնտեսություն, որովհետև դրա համար ունեն բնական ռեսուրսներ, մենք դրա հնարավորությունը չունենք: Մենք մեզ վրա ստանձնում ենք այն տնտեսական ռեժիմը, որը ձևավորվել է այդ երկրներում, այն պայմաններում, երբ դա մեր տնտեսությանը խանգարելու է:

Եթե դուք նայեք Մաքսային միության դրույքաչափերը, մեքենաշինության մասով դրանք մի քանի անգամ բարձր են, քան այն տոկոսադրույքները, որ այսօր կիրառում է Հայաստանը: Դրա տրամաբանությունը ևս շատ պարզ է՝ Ռուսաստանը, օրինակ, ուզում է զարգացնել սեփական մեքենաշինական արտադրությունները, ենթադրենք` տրանսպորտային մեքենաշինություն, ավիացիա, երկաթուղային լոկոմոտիվներ, գնացքներ, նավեր, ծանր արդյունաբերության համար մեքենաշինություն, նավթային մեքենաշինություն, մետալուրգիական մեքենաշինություն և այլն: Եվ դրանք տնտեսության ճյուղեր են, որոնք մի կողմից շատ մեծ մասշտաբ են պահանջում, և Ռուսաստանն է, որ ունի այդ մասշտաբը, մյուս կողմից` պանահջում են պետության սուբսիդավորում, որպեսզի զարգանան և պահաջում են պետության, այսպես ասած, պրոտեկցիա, այսինքն` բարձր մաքսատուրքերի տեսքով: Եվ դա մի ռեժիմ է, որը Ռուսաստանում գիտակցված տրամաբանական ռեժիմ է: Դա հաջողության կբերի, թե ոչ, այլ հարց է, բայց այդ ռեժիմն է, որ կիրառվում է:

Հիմա նայենք Հայաստանի տեսանկյունից` մենք ոչ նավ ենք արտադրելու, ոչ ինքնաթիռ ենք արտադրելու, ոչ գնացքներ են արտադրելու, մեր տնտեսությունը ուրիշ տնտեսություն է, և եթե մենք այդ մաքսատուրքերը կիրառում ենք մեզ մոտ, դրա հետևանքը շատ պարզ է լինելու, որ մենք չկարողանանք այդ սարքավորումը առնել որևէ մեկից, բացառությամբ՝ Ռուսաստանից: Իսկ մեր տնտեսությունը գտնվում է այն փուլում, որ պետք է շարունակել ինդուստրալիզացիան, մեզ պետք են և՛ ինքնաթիռներ, և՛ գնացքներ, մենք չենք կարող արտադրել, բայց մեզ պետք է գնել և պետք է գնել մաքսիմալ էժան: Ամենապարզ բանը՝ մեզ մեքենաներ են պետք, բնակչությանը մեքենաներ են պետք, իսկ մեքենաները միանգամից 20 տոկոսով թանկանալու են: Այսինքն՝ մենք մեզ սահմանափակում ենք ուրիշների տնտեսական ռեժիմով, որը իրենց տրամաբանությամբ է ձևավորված, ոչ՝ մեր տրամաբանությամբ: Եվ հենց այդ պատճառով, ես ասում էի դրա մասին, որ մենք պետք է մտածենք` եթե Մաքսային միությանն ենք անդամակցում, ինչպես լրացուցիչ լծակների միջոցով մեղմենք այդ բացասական հետևանքները, որը Մաքսային միությունը մեզ համար կունենա, որովհետև հիմա միանգամից իշխանական տարբեր գործիչներ սկսել են գովերգել Մաքսային միությունը և նրա առավելությունները, որ մենք կունենանք, ենթադրենք` Մաքսային միության ներսում անմաքս, անմաքսատուն առևտուր և այլն: Եվ հրաշալի է, դա իսկապես օգտակար է, բայց եկեք հակառակ կողմը տեսնենք, և մտածենք` այդ հակառակ կողմը ինչպես ենք մտնելու:

-Մենք խոսում ենք Մաքսային միության, Եվրոպական միության հետ ինտեգրացիոն խնդիրների մասին, բայց Հայաստանում իսկապես բազմաթիվ ներքին խնդիրներ կան, որոնք բոլորովին էլ պարտադիր չէ, որ իրենց լուծումը ստանան այս կամ այն միությանը անդամակացության շրջանակում: Օրինակ` եթե վերցնենք նույն «Փակ շուկան», ինչո՞ւ պետք է պատմական, մշակութային շինությունը ապականվի, երբ հենց դա համարվում է մշակութային կոթող, և պետությունը չկարողանա ոչինչ անել, եթե չասենք, որ հենց պետության ղեկավարների թույլտվությամբ և թողտվությամբ է այդ ամենը արվում: Նույն գազի գնի վերաբերյալ ժողովրդին, փաստորեն, մոլորության մեջ գցելը, երբ մաքսային բոլոր փաստաթղթերով գազի գինը բարձրացել է ավելի վաղ, քան հայտարարվում է, իսկ հետո, երբ գազը բնակչության համար թանկացավ, վարչապետը հայտարարեց, թե պայմանագիր չկա և այլն: Ընդհանրապես, հասարակության պահանջներին ոչ համարժեք արձագանքելու այս շարքը ստեղծել է մի իրավիճակ, երբ իշխանություն և հասարակություն կամուրջը ընդհանրապես քանդված է, չկա, իրար չեն հասկանում, տարբեր լեզուներով են խոսում: Ընդհանրապես, Հայաստանի ժողովուրդը և իշխանությունները, քաղաքական և քաղաքացիական ուժերը ի՞նչ պետք է անեն, որ այդ կամուրջը վերականգնվի, և իսկապես մենք կարողանանք առաջին հերթին մեր ներքին խնդիրները լուծել:

– Եկեք վերցնենք առաջին օրինակը, որ դուք բերեցիք` «Փակ շուկայի», և փորձենք այդ օրինակով հասկանալ` իսկապես ինչ համակարգային խնդիր մենք ունենք, ինչ է տեղի ունենում: Ակնհայտ է, որ տեղի է ունեցել օրենքի խախտում, մեկ սեփականատեր առանց հաստատած նախագծի, առանց համապատասխան թույլտվությունների իր կամայական որոշմամբ և էսթետիկական ճաշակի շրջանակում աղավաղել է պատմամշակութային հուշարձանը: Իմիջիայլոց, սա առաջին դեպքը չէ, բայց մեծ և աղաղակող դեպք է: Սա առավել ևս աղաղակող է, որովհետև այդ սեփականատերը, ըստ էության, չունենալով ամոթի զգացողություն, խղճի խայթ և այլն, նույնիսկ չի էլ փորձում արձագանքել հասարակության արդարացի պահանջներին, նա փորձում է ընդհակառակը` դիմադրություն կազմակերպել, օգտագործել իր ձեռքի տակ եղած ռեսուրսները, մասամբ ծախված, մասամբ խաբված, մասամբ մոլորված տարբեր տեսակ մարդկանց, որպեսզի այս պրոցեսը մտցնի փակուղի: Հիմա հարցը հետևալն է` ինչու պետությունը դրան չի միջամտում,- պատկերացրեք դուք վերցնեք և ավտոտնակ կառուցեք առանց թույլտվության, պետությունը վայրկենական ձև կգտներ այդ ավտոտնակը վերացնելու,- որովհետև տվյալ դեպքում պետությունը կանգնած է փակուղու առջև, դա իրականում կեղծ փակուղի է, որովհետև պետությունը բնականաբար ունի լծակներ տեղի ունեցած անօրինականությունները հաղթահարելու համար` և՛ օրեսդրական, և՛ գործադիր և՛ միջոցներով: Նա լծակները չի կիրառում, հարց է առաջանում` ինչո՞ւ չի կիրառում այդ լծակները: Այստեղ պետք է նայել սեփականատիրոջ կերպարին, ով է սեփականատերը: Տարբեր տեսակ էպիտետները, կրիշեները մի կողմ թողնելով՝ պետք է հասկանալ, որ սեփականատերը իշխող քաղաքական կոալիցիայի կարկառուն դեմքերից մեկն է:

– Որին նախագահը աջակցում էր խորհրդարանական ընտրությունների նախընտրական արշավի ժամանակ և որը շատ մեծ ծառայություններ է մատուցել իշխանության վերարտադրությանը:

– Բնականաբար: Եվ հիմա տեսեք` իշխանության առջև ինչ դիլեմա է առաջանում: Իշխանությունը` ի դեմս երկրի նախագահի, որովհետև նա է, որ կենտրոնացրել է իշխանությունը, ունի այլընտրանք՝ կիրառել օրենքը, ինչպիսին օրենքը պահանջում է, և նախկինում նա, իմիջիայլոց, ցույց է տվել դեպքեր, երբ կիրառել է օրենքը, երբ եկավ ու ասաց` «Տարոն ջան, սիրուն չի», վայրկենական ամեն ինչ վերացավ, չէ՞:

– Օրենքը չաշխատեց, տվյալ դեպքում նախագահը չպետք է գար և ասեր` «Տարոն ջան, սիրուն չի» և նախագահի էսթետիկական ճաշակի շրջանակում չէ, որ նման խնդիրները պետք է լուծվեն: Կա քաղաքապետարան, որը ինքը պետք է որոշի:

– Ճիշտ եք ասում: Մեր դեպքում, այսպես ասած, օրենքի երաշխավորը սահմանադրորեն նախագահն է, և քանի որ օրենքը չի գործում, վերջին ինստանցիան այն է, որ նախագահը գալիս է և օրենքի կիրառումը վերցնում իր ձեռքը: Հիմա դա լավ է, վատ է, առանձին հարց է, բայց մեզ մոտ այդպես է ձևավորվել: Հիմա տվյալ դեպքում էլ նախագահը հնարավորություն ունի, բայց լռում է: Դուք տեսե՞լ եք, որ նա մեկ անգամ արտահայտվի այդ թեմայով, չի արտահայտվել, լռում է: Ինչո՞ւ է լռում: Շատ պարզ պատճառով, որովհետև նախագահի առջև իրականում բարդ դիլեմա է կանգնած, նախագահը կարող է օրենքը կիրառել, այդ դեպքում պրն Ալեքսանյանը ստիպված կլինի վերացնել իր, այսպես ասած, էսթետիկական երևակայության հետևանքները, «Փակ շուկան» վերադարձնել նախկին տեսքին և մի քանի միլիոն դոլար ծախսել դրա վրա: Բայց այդ դեպքում պրն Ալեքսանյանը կարող է նեղանալ նախագահից և կարող է հայտնվել որտե՞ղ՝ այլընտրանքային բևեռում` ԲՀԿ-ում, պրն Քոչարյանի դաշտում և այլն: Դա կարևորագույն նկատառում է: Իրականում մեր իշխանությունը ցանկացած մականունավոր գործչի հետ կապված իրավիճակում ստիպված է լինում ինչ-որ իմաստով հրաժարվել օրենքի բնականոն կիրառումից, որովհետև ներքին վախեր ունի, որ տվյալ գործիչը կհայտնվի, այսպես ասած, իշխանության նկատմամբ ընդդիմադիր բևեռում:

– Հարցից շեղվելով՝ գուցե դա պետության համար դրակա՞ն զարգացում լինի, երբ պետության մեջ իսկապես հակակշիռներ ձևավորվեն: Փաստացի մեր քաղաքական ընդդիմությունը չունի ռեսուրսային բազա, բացի «Բարգավաճ Հայաստանից», որը մեկ մարդու շուրջ համախմբված քաղաքական ուժ է, մեր քաղաքական ուժերը զրկված են որևէ եկամուտով գոյատևելու հնարավորությունից, որովհետև իշխանությունը ամբողջությամբ վերահսկում է այն ռեսուրսները, որոնցից կարող է այս կամ այն ընդդիամդիր ուժը սնվել: Ունենք այն վիճակը, որ ունենք, և ընտրությունների ժամանակ իսկապես չի կարող լինել հավասար քաղաքական պայքար, երբ կա ռեսուրսների այդպիսի մեծ անջրպետ: Պետության շահի տեսանկյունից արդյոք ավելի օգտակար չէ՞, որ բիզնեսներն ինչ-որ առումով կարողանան նաև տարբեր քաղաքական ուժերի սնել:

– Այստեղ հարցն այն է, թե ինչ է նշանակում պետության շահ: Պետության շահը վերացական շահ է ինչ-որ իմաստով: Իրական շահերը այն շահերն են, որոնք կրում են անհատները կամ նրանց կազմակերպված խմբերը: Տվյալ դեպքում մեզ մոտ իշխում է որոշակի կազմակերպված խումբ, և նա առաջնորդվում է առաջին հերթին իր շահով: Տվյալ դեպքում նա ձևակերպել է իր շահը` իշխանությունը հնարավորինս երկար պահել է: Արդյոք դա պետությանը ամբողջապես վնաս, թե օգուտ է հասցնում՝ ինձ թվում է` իհարկե վնաս է հասցնում: Ես կփորձեմ բացատրել մեխանիզմը, թե ինչու է դա բերում պետության համար երկարաժեմկետ վնասի և դրանով կվերադառնամ նաև ձեր հարցադրմանը: Դա բերում է մի իրավիճակի, երբ մի իշխող խմբավորում, ըստ էության, իսկապես ստեղծելով մենաշնորհներ և՛ քաղաքական, և՛ տնտեսական, և՛ այլն, իր ձեռքում է կենտրոնացնում ամբողջ ռեսուրսային դաշտը: Եվ նա առաջորդվում է մի շատ պարզ նկատառումով, այսպես կոչված, զրոյական արդյունքով խաղի տրամաբանությունից, որ ընդհանուր ռեսուրսային դաշտը սահմանափակ է, Հայաստանը փոքր երկիր է, և կա՛մ մենք ենք տիրում այդ ռեսուրսներին, կա՛մ, ենթադրենք, ԲՀԿ-ն` Քոչարյանով և այլնով հանդերձ, կա՛մ ՀԱԿ-ը և այլն: Բայց բոլոր դեպքերում դա նույն ռեսուրսների դաշտն է: Եվ եթե դա նույն ռեսուրսների դաշտն է, և այդ ռեսուրսները չեն աճում, ավելի լավ է մենք տիրենք, որովհետև մենք ավելի լավն ենք կամ չգիտեմ ինչ ենք, բայց մենք ավելի կազմակերպված ենք և այլն: Եվ ստացվում է այն արդյունքը, որ մենք այսօր տեսնում ենք: Այս ամենի հիմքում կա, իմ կարծիքով, խորը մոլորություն, որը բաժանում են Հայաստանի քաղաքական բոլոր ուժերը՝ ոչ միայն իշխանական, այլև մնացած բոլորը, որ սա զրոյական արդյունքով խաղ է: Այդ տրամաբանությունը բերում է երկու ակնհայտ հետևանքների, որոնք նրանք հրաժարվում են տեսնել: Առաջինը բնակչության արտագաղթն է, այսինքն` բնակչությունը, որը դուրս է մնում այդ ռեսուրսային դաշտից, ռեսուրսային բաշխումից, հնարավորությունից, պարզապես արտագաղթում է և արտագաղթում է այնտեղ, որտեղ այդ ռեսուրսները կան և որտեղ կա նաև արդարության որոշակի գիտակցություն: Ռեսուրսները ընդարձակ հասկացողություն են` ձեր երեխան կրթության հնարավորություն ունի, դուք առողջապահության հնարավորություն ունեք, այդ ամենն է մեջը մտնում: Բայց կա նաև երկրորդ խնդիրը, որը ավելի չերևացող խնդիր է, բայց շատ լուրջ խնդիր է: Հայ ազգաբնակչության ընդամենը 1/3-ն է ապրում այս երկրում, մնացած 2/3-ը, որ ապրում է երկրից դուրս, ունի ռեսուրսների շատ ավելի մեծ դաշտ, և այդ ռեսուրսները կարող են ուղղորդվել այստեղ, բայց դրանք չեն ուղղորդվում, շատ փոքր մասն է այդ ռեսուրսների ուղղորդվում այստեղ, և դա այն պատճառով, որ երկրի ներսում եղած էլիտար խմբավորումները դիտարկում են դա որպես զրոյական արդյունքով խաղ, այսինքն` նրանք չեն ընկալում, որ եթե դա զրոյական արդյունքով խաղ չէ, եթե երկիրը բացվի, երկրի ներսում տեղի ունենան որոշակի իրավական ռեֆորմներ, եթե բոլոր ներդրողների համար, բոլոր քաղաքացիների համար ապահովվի իրավունքի պաշտպանություն, ռեսուրսների դաշտը շատ լուրջ կարող է ընդարձակվել: Դրսում ապրող հազարավոր և տասնյակ հազարավոր հայ գործարարներ, պրոֆեսիոնալներ իրենց շատ ավելի կկապեն այս երկրի հետ, շատ ավելի մեծ ռեսուրս կարող են դնել այս երկրի մեջ, բայց դա տեղի չի ունենում: Արդյունքում մենք ունենք այն վիճակը, որն ունենք: Դա գիտակցության խնդիր է, և այդ գիտակցությունը ինչ-որ իմաստով, նորից եմ ասում` համարյա քաղաքական դաշտում ամեն մեկին ներհատուկ գիտակցություն է: Նրանք նաև այդ իմաստով, որքանով ես շփվում են նրանց հետ, մոտավորապես այսպես են պատկերացնում` այո, Սփյուռքում կա ռեսուրսների դաշտ, պետք է անհատապես հարաբերություններ կառուցել սփյուռքյան որոշակի գործարարների հետ և նրանցից որոշակի ռեսուրսներ կորզել, ավելի լավ է՝ բարեգործության տեսքով, բայց եթե դա նույնիսկ բիզնեսի տեսքով է, ապա այնպես, որ բոլոր դեպքերում դա բացարձակ կառավարելի լինի և երկրի ներսում իրավիճակի վրա չազդի: Դա փակուղային մտածողություն է, այդպես տեղի չի ունենա, դրա արդյունքում արտասահմանի հազարավոր և տասնյակ հազարավոր հայ գործարարներից ընդամենը մատների վրա հաշված գործարարները, որոնք այսօր Հայաստանում ուզում են գործել և այն մարդիկ, որոնք գործում են, ես մեծ մասի հետ շփվում եմ, դա անում են ոչ թե իշխանության նկատմամբ բարի կամքից, այլ հասկանալով, որ այլ դեպքում երկրի համար վիճակը էլ ավելի վատ կլիներ, և իրենք որոշակի պարտավորություն ունեն:

Իմիջիայլոց, նայե՛ք, թե այդ գործողության մոդելն ինչպես է փոխվել: Եթե նախկինում աջակցում էին իշխանություններին, օրինակ` հիշենք 2000-2001 թթ., երբ Քըրք Քըրքորյանը ուղղակի Ռոբերտ Քոչարյանին քարտ-բլանշ տրամադրեց, հիմա այդ աջակցությունն իշխանություններին չէ: Այդ աջակցութունը քաղաքացիական հասարակությանն է, այդ աջակցությունը կրթական ծրագրերին է, այդ աջակցությունը մեր հիմնադրամի դեպքում երկիր վերադարձող քաղաքացիներին է և այլն: Աջակցությունն իշխանություններին չէ, որովհետև իշխանություններն այդ վստահության դաշտը էլ չունեն: Փակուղային վիճակ է, այսինքն` մենք ունենք պարադոքս, մենք ունենք ռեսուրսներ, մենք ունենք բավական կրթված բնակչություն, ունենք տնտեսական աճի հնարավորություններ, բայց չենք կարողանում դրանք ուղղորդել, որպեսզի այդ տնտեսական աճը առաջանա, որ այդ աճը բերի բարեկեցության համատարած աճի, այդ բարեկեցության աճը բերի արտագաղթի պակասեցման և, ընդհակառակը, ներգաղթի:

– Վստահությունը իսկապես կարևոր գործոն է ընդհանրապես ներդրումների համար: Անկախության քսան տարիների այն մեծ ներդրումները, որ Սփյուռքից ունեցել ենք, եղել են վերտիկալ ներդրումներ, այսինքն՝ ներդրողները բարեգործության կամ բիզնեսի համար իշխանության համաձայնությունն են նախ ստացել: Արդյոք ճիշտ չէ՞, որ այդ վստահությունը ոչ թե լինի իշխանությունների նկատմամբ, այլ ընդհանուր ներդրումային միջավայրի, որ ներդրողը ոչ թե տվյալ պահին գործող նախագահի, կառավարության հետ համաձայնության գա, այլ նայի՝ ինչքանով են գործում օրենքները, ինչքանով ազատ մրցակցություն կա, ինչքանով իրենք կարող են այս կամ այն դաշտում մրցունակ լինել և այլն: Իրականում որտե՞ղ պետք է շեշտը դնել` իշխանության վստահությունը մեծացնելո՞ւ, թե՞ ընդհանրապես՝ ներդրումային միջավայրը բարելավելու վրա:

– Դուք շատ ճիշտ հարցադրում եք անում, բայց կարծում եմ, որ դրան պետք է փուլային նայել: Այսինքն` ունենալ բացարձակ վստահելի ներդրումային միջավայր՝ թափանցիկ, եվրոպական, նորվեգական կամ դանիական: Դա մի քիչ երկարատև հեռանկար է, որովհետև դուք այս իրավիճակից, երբ ոչ մի դատական գործ և պրոցես վստահելի չէ երկրում, մինչև այն իրավիճակը, որում բացարձակ ամբողջ ներդրումային իրավիճակը և՛ թափանցիկ է, և՛ հասկանալի է, և՛ կանխատեսելի է, երկար ճանապարհով եք անցնելու: Այդ երկար ճանապարհի հաջորդ քայլն է ունենալ ավելի կանխատեսելի իշխանություններ, որոնք մնացած սուբյեկտների հետ կաշխատեն ավելի կանխատեսելի ռեժիմով: Այսինքն՝ մեզ նոր հասարակական կոնտրակտ է պետք այն իմաստով, որով իշխանությունը իր վրա բարեփոխման որոշակի պատասխանատվություն է ստանձնում, մասնավորապես՝ դատաիրավական բարեփոխումների, որովհետև ներդրումային միջավայրի կարևորագույն մասը դատաիրավական բարեփոխումներն են: Դատավորների, դատախազների ավելի բարձր անկախությունը և սեփական որոշումներ ընդունելու հնարավորությունը այսօր բացարձակ երաշխավորված չէ: Մյուս կողմը, մյուս սուբյեկտները՝ դրսի ներդրողները, ներսի քաղաքական ուժերը և այլն, ըստ էության, պարտավորություն են ստանձնում երկիրը զարգացել տնտեսապես: Դա է հնարավոր հասարակական կոնտրակտը, որը կարող է տեղի ունենալ. և ինչ-որ իմաստով դրա շահագրգռվածությունը կա շատ-շատ տեղերում, բայց որպեսզի այդ կոնտրակտը տեղի ունենա, պետք է բավարարվի մի քանի նախապայման: Առաջինը` իշխանության ներսում, որը բոլոր դեպքերում կազմավորված, կազմակերպված կառույց է, պետք է տեղի ունենա գիտակցության որոշակի շեղում, փոփոխություն և զրոյական արդյունքով շահը այլևս չի կարող շարունակվել, այն կբերի երկրի կործանման, քայքայման, պետք է անցնել այն խաղին, որով դուք բացում եք խաղահրապարակը և դրսից սկսում եք պարտնյորներ ներառել` գիտակցելով, որ ժամանակի ընթացքում դա կարող է բերել նաև ձեր իշխանության որոշակի էռոզիայի և այլն, բայց նաև հասկանալով, որ դա բերում է երկրի կայուն զարգացման, որ դա բերում է սոցիալական ցնցումներից խուսափելու, որ դա բերում է արտագաղթի նվազեցման, որ դա բերում է Ադրբեջանի դիմակայության մեջ հաղթող դուրս գալու հավանականության մեծացման և այլն:

Եվ հնարավոր մյուս կողմերը` նրանք պետք է ձևավորվեն որպես ավելի կազմավորված սուբյեկտներ, որ ոչ թե ամեն մի սփյուռքահայ ներդրող, ենթադրենք՝ Էռնեկյանը, Վարդանյանը կամ Կարապետյանը, անձնապես փորձեն իրենց խնդիրները նախագահի հետ լուծել, այլ իրենք ևս որոշակի օրակարգ ձևակերպեն, այդ օրակարգի շուրջ իսկապես նստեն և խոսակցություն վարեն իշխանությունների հետ և խաղի որոշակի կանոնների մասին պայմանավորվեն, որոնք տարբերվում են այսօրվա խաղի կանոններից, որոնք դաշտը բոլորի համար են ավելի ընդարձակ դարձնում: Այդ տրամաբանությամբ մենք կկարողանանք անցնել զարգացման հաջորդ փուլ: Այն, ինչ ես ասում եմ, բարդ խնդիր է, պարզ չէ, և ես ինքս էլ չեմ պարզեցնում, բայց հույս ունեմ, որ մինչև հաջորդ ընտրական ցիկլը, եթե յուրաքանչյուր կողմ իր աշխատանքն իրականացնի, մենք գուցե հնարավորություն ունենանք հանգել այդ իրավիճակին: Թե ինչպես դա կստացվի, դժվարանում եմ ասել, համենայդեպս, ես գտնվում եմ այն կողմում, այսպես ասած՝ սփյուռքահայ կողմում, և իմ մասով փորձելու եմ օրակարգը առաջ տանել իմ համեստ ուժերի շրջանակում:

-Հուսանք, որ այդ օրակարգը իսկապես կձևավորվի: Շնորհակալություն հարցազրույցի համար:

Զրուցել է Կարեն Հարությունյանը

Հարցազրույցը դիտեք այստեղ: