Հայոց ցեղասպանության պատճառով հայ ժողովուրդը կորցրեց մեկուկես միլիոն մարդ, հարյուրավոր եկեղեցիներ ու վանքեր, կորցրեց իր պատմական հայրենիքի մեծագույն մասն ու երեքհազարամյա քաղաքակրթություն: Արևմտահայ լեզուն շարունակեց ապրել այն վայրերում, որտեղ հաստատվեցին Ցեղասպանությունից մազապուրծ հայերը: Հալեպում, Բեյրութում, Կահիրեում ու բազմաթիվ այլ քաղաքներում ու գյուղերում հայրենազուրկ հայությունը կառուցեց դպրոցներ ու եկեղեցիներ, հրատարակեց թերթեր ու գրքեր: Եթե 1920-ական թթ. սկզբներին խորհրդայնացված Հայաստանում անցում կատարվեց աբեղյանական ուղղագրության, ապա Սփյուռքում պահպանվեց մեսրոպյան ուղղագրությունը, իսկ հայկական դպրոցներում ուսումը շարունակվեց արևմտահայերենով:
Վերջին տասնամյակներում արևմտահայերենը նահանջ է ապրել Սփյուռքի գրեթե բոլոր գաղթօջախներում, անգամ Սիրիայում ու Լիբանանում: Շատերը սա համարում են բնական՝ պնդելով, որ երկարաժամկետ առումով մայրենի լեզուն, գիրն ու գրականությունը, ավանդույթներն ու սովորույթները հնարավոր է պահպանել միայն անկախ պետականություն կամ պետականության որոշակի մակարդակ (օրինակ՝ Խորհրդային Հայաստանը) ունենալու դեպքում:
2010 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն արևմտահայերենը դասեց աշխարհի վտանգված լեզուների շարքում: Հատկապես վերջին շրջանում Սփյուռքի հայկական կազմակերպությունները, որոնք տասնամյակներ եղել են արևմտահայերենի պահպանության ու զարգացման ջահակիրները, իրենց գրագրություններում և այլ գործառնություններում սկսել են անցնել երկլեզվությանը՝ ավելի ու ավելի շատ հակվելով այն լեզվին, որը իրենց պետության մեջ համարվում է պաշտոնական: Սփյուռքում հայկական դպրոցներ հաճախող երեխաների թիվը կտրուկ անկում է ապրում:
Լեզուն ազգի պահպանության հիմնական, միակ միջոցն է: Դու անգամ կարող ես դավանել այլ կրոն, բայց շարունակում ես հայ մնալ, քանի դեռ խոսում ես հայերեն:
Արևմտահայերենի պահպանության ու զարգացման գործում մեծ ավանդ են ունեցել առաջին հերթին Սիրիայի ու Լիբանանի հայ համայնքները: Հալեպը և Բեյրութը եղել են հայ գրատպության կարևորագույն կենտրոններ: Այսօր Մերձավոր Արևելքը ցնցումների մեջ է, քրիստոնյաները, այդ թվում՝ հայերը, զանգվածաբար հեռանում են: Եվրոպա ու Ամերիկա տեղափոխված հայության երկրորդ, երրորդ սերունդները մոռանում են հայերենը:
Ունենք Հայաստան: Այո, այդ հանրապետությունը ունի բազմաթիվ դժվարություններ, դիմակայում է մարտահրավերների, երկրում կան անարդարություններ ու անհավասարության վիհ, երկրի իշխանական վերնախավը կենտրոնացած է իր համար հարստություն դիզելով՝ փոխանակ արտագաղթի առաջն առնելու:
Հայաստանում տեսանելի արտագաղթի կողքին կա նաև ներգաղթ, ճիշտ է՝ շատ փոքր ծավալներով, գուցե՝ պարտադրված ներգաղթ: Երբ տասը տարի առաջ Իրաքն ընկավ ցնցումների, պատերազմի ու ահաբեկչությունների մեջ, իրաքահայության մի հատված եկավ Հայաստան: Սակայն կարճ ժամանակ անց նրանց մեծագույն մասը հեռացավ:
Այսօր Սիրիան է հայտնվել ցնցումների, պատերազմի ու ահաբեկչությունների մեջ: Սիրիահայերի մի հատված ապաստան է գտել հայրենիքում, սակայն եթե չձեռնարկվեն անհրաժեշտ միջոցառումներ, ապա նրանք ևս, կամ նրանց մեծ մասը, արտագաղթելու է:
Հայաստանը այսօր ի վիճակի չէ իդեալական պայմաններ ապահովել սիրիահայերի և ընդհանրապես այն սփյուռքահայերի համար, ովքեր կցանկանային ներգաղթել: Սակայն Հայաստանը կարող է ստեղծել պայմաններ, որոնց առկայության դեպքում միայն սիրիահայերը կամ նրանց մի հատվածը վստահաբար կհաստատվի Հայաստանում կամ Արցախում:
Յուրաքանչյուր սփյուռքահայ ընտանիքի համար, որը Հայոց ցեղասպանությունից ու հայրենազրկումից հետո օտար վայրերում իր հայ ինքնությունը տասնամյակներ պահպանել է լեզվի շնորհիվ, շատ կարևոր է իր երեխաներին ուսման տալ այնպիսի դպրոցում, որտեղ դասավանդվում է արևմտահայերենը՝ մեսրոպյան ուղղագրությամբ:
Հայաստանի իշխանությունները մի քանի տարի առաջ հանդգնություն ունեցան կանաչ լույս վառել օտարալեզու դպրոցներ բացելու ճանապարհին: Ի՞նչն է խանգարում, որպեսզի այսօր բացվեն մի քանի դպրոցներ, որտեղ ուսուցումը առաջինից մինչև վերջին դասարան կլինի արևմտահայերենով՝ մեսրոպյան ուղղագրությամբ: Դրա պահանջը այսօր կա Հայաստանում: Ավելին, նման դպրոցների բացումը կարող է ճանապարհ բացել այն սփյուռքահայ ընտանիքների համար, ովքեր իրենց ապագան պատկերացնում են Հայաստանում:
Այսօր ժամանակն է նաև, որպեսզի Հայաստանում տպագրվի օրաթերթ արևմտահայերենով ու դասական ուղղագրությամբ: Հայաստանում կան բազմաթիվ համալսարաններ, որտեղ ուսուցման լեզուն արևելահայերենն է: Ի՞նչու չունենալ մի համալսարան ու կից հայագիտական կենտրոն, որտեղ ուսուցումը կլինի արևմտահայերենով ու մեսրոպյան ուղղագրությամբ:
Սրանք քայլեր են, որոնք կարող են խթանել սփյուռքահայերի ներգաղթը, ավելի առարկայական հիմքերի վրա դնել Հայաստան-Սփյուռք կապերը, ինչպես նաև՝ ջանքեր թափել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից աշխարհի վտանգված լեզուների շարքին դասված արևմտահայերենի կյանքը երկարացնելու ու փրկելու ուղղությամբ:
Հասկանալի է, որ արևմտահայերենի պահպանության ու զարգացման իդեալական ու բնական վայրն Արևմտյան Հայաստանն է, որը, ցավալիորեն, մենք կորցրել ենք:
