«Մենք պետք է առաջին հերթին հասկանանք, որ մեր ժողովրդագրական ծրագրերը պետք է լինեն երկարաժամկետ և հեռանկարային: Նրանք չենք կարող լինել հինգ տարվա կտրվածքով, նրանք չեն կարող համապատասխանեցվել քաղաքական հետաքրքություններին կամ քաղաքական շահերին»,- ասում է Գարիկ Հայրապետյանը: (Լուսանկարը՝ ՍիվիլՆեթի)
1991-ին, երբ Հայաստանն անկախանում էր, հանրապետության բնակչության թիվը 3.8 մլն էր: 22 տարի անց Հայաստանի բնակչությունը կրճատվել է շուրջ 1 մլն-ով: Արտագաղթի, ծնելիության անկման և ժողովրդագրական այլ խնդիրների շուրջ ՍիվիլՆեթը զրուցել է ՄԱԿ-ի Բնակչության հիմնադրամի (UNFPA) հայաստանյան գործադիր ներկայացուցիչ Գարիկ Հայրապետյանի հետ:
– Պրն Հայրապետյան, Հայաստանի այսօրվա ժողովրդագրական վիճակը ճգնաժա՞մ է, թե՞ բնականոն երևույթ:
– Ընդհանրապես մինչև խոսելը անցած 22 տարիների գործընթացի մասին, ուզում եմ ասել, որ ժողովրդագրությունն ընդհանրապես ցիկլիկ գործընթաց է, և որոշ տարիների ընթացքում անցնում է պիկերով՝ աճի և նվազման: Ամբողջ խնդիրն այն է՝ ինչքան մենք կարող ենք մեղմել այդ ծայրահեղ կետերը, հատկապես՝ նվազման դեպքում մեր իրականության համար՝ որպես հետաքրքիր տարածաշրջանային իրավիճակում գտնվող փոքր երկիր: Ինչ վերաբերում է մեր անցած ճանապարհին, ապա 1980-ականների վերջին Հայաստանն իսկապես ունեցել է լավագույն ժողովրդագրական իրավիճակը իր նորագույն պատմության մեջ. ազգաբնակչության թիվը հասել էր 3,8 մլն-ի, մենք ունենում էինք ամենաշատ ծնունդները՝ տարեկան մոտ 80 հազ. և ավելի, 1989-ին մենք ունեցել ենք 81 հազ-ից ավելի ծնունդ, մենք ունեինք բավականին լավ կախվածության գործակից՝ երիտասարդների և մեծահասակների հարաբերակցությունը 1/7-ի էր, այսինքն` յոթ երիտասարդ աշխատում էին, որպեսզի ապահովեին մեկ թոշակառուի բարեկեցությունը, ինչը բավական լավ համադրություն էր: Ունեինք բավական կայուն և աճող իրավիճակ ժողովրդագրական տեսակետից:
Անկախության տարիների տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական բարդ իրավիճակը, որի միջով մենք բոլորս անցել ենք, իր ազդեցությունը թողեց, և ծնելիությունը գրեթե կրկնակի նվազեց՝ 2.5-ից ծնելիության գործակիցը իջավ մինչև 1.5: Այսինքն՝ միջին հաշվարկով երկու կին ունենում են երեք երեխա: Ծերացումը շատ լուրջ գլուխ բարձրացրեց: Ծերացումը բնական երևույթ է: Իհարկե, մի կողմից դրական գործընթաց է տեղի ունենում, որովհետև աճում է կյանքի տևողությունը, մարդիկ ապրում են ավելի առողջ ու երկար, մյուս կողմից՝ եթե պետությունն իր տնտեսությունով ու համակարգերով պատրաստ չէ, բնակչության ծերացման ազդեցությունը բավական լուրջ է լինում, որովհետև պետության համար բեռ է մեծ քանակով թոշակառուներին ապահովել բարեկեցիկ կյանքով:
– Մենք վերածվում ենք ծերացող ազգի՞:
– Այո, մենք վերածվում ենք ծերացող ազգի: Իրականում, համաձայն միջազգային ցուցանիշների՝ մինչև 9% 60 պլյուս ազգաբնակչություն ունեցող ազգը համարվում է երիտասարդ, 9-ից 13%-ը՝ ծերացող, 13%-ից ավելին` ծերացած: Մենք մոտեցել ենք 13%-ին և արդեն 2014-ին 60+ ազգաբնակչությունը կկազմի 14.5%: Այսինքն`մտնում ենք ծերացած ազգերի դասակարգման մեջ: Եվս մեկ հետաքրքիր թիվ ասեմ՝ մինչև 2035թ. 60 պլյուս ազգաբնակչության թիվը մեր հասարակության մեջ կկազմի 31.5%:
– Դա ժողովրդագրական ճգնաժա՞մ կարող ենք համարել:
– Ես, ընդհանրապես, դեմ եմ իրավիճակը նկարագրել որպես կրիտիկական և ճգնաժամային, որովհետև, ինչպես ասացի, ժողովրդագրությունը ցիկլիկ է: Խնդիրն այն է` ինչ քաղաքականություն մենք կորդեգրենք, որպեսզի դիմակայենք այս մարտահրավերներին:
– Բնականո՞ն պրոցես է, որ մենք այս ժամանակահատվածում վերածվեցինք ծերացող ազգի:
– Ծերացող ազգի վերածվելու գործոն է ծնելիության անկումը և, իհարկե, մեծ միգրացիան: Այն միանշանակ ազդել է, որովհետև մենք այսօր գիտենք, որ տարեկան ունենք մոտ 40 հազ. նեգատիվ բալանս, այսինքն՝ մեկնողների և ժամանողների տարբերություն: Եթե մենք հաշվենք վերջին տասը տարին, մոտ կես միլիոն բնակչություն ենք կորցրել: Դրա պատճառն այն է, որ մենք հիմա բնական աճի առումով սահմանագծին ենք: 2017-ից բնական աճն արդեն բացասական կլինի: Այսինքն՝ մահացությունների թիվը ավելի շատ կլինի, քան ծնունդներինը:
– Գնացողները հիմնականում երիտասարդնե՞րն են:
– Այո, հիմնականում մեկնում են երիտասարդները, որոնք և՛ տնտեսական, և՛ վերարտադրողական առումով իրենց լավագույն տարիքում են:
– Դուք ներկայացնում եք ապագայի վերաբերյալ կանխատեսումները: Բնականաբար ելման կետ հանդիսանում է այս իրավիճակը, այսինքն` եթե այս տեմպերով շարունակվի: Հարց է առաջանում՝ ինչ կարելի է անել, որպեսզի կանխենք նման զարգացումը:
– Իրականում ժողովրդագրությունը բացի ցիկլիկ պրոցես լինելուց, ժամանակատար պրոցես է: Եթե դու սկսում ես իրավիճակը բարելավելու քաղաքականություն իրականացնել, ազդեցությունը կարող ես տեսնել մոտակա 15-20-25 տարիների ընթացքում, երբ փոխվի մեկ սերունդ, որի վրա ազդեցությունը սկսի երևալ: Այդ առումով մենք պետք է առաջին հերթին հասկանանք, որ մեր ժողովրդագրական ծրագրերը պետք է լինեն երկարաժամկետ և հեռանկարային: Նրանք չենք կարող լինել հինգ տարվա կտրվածքով, չեն կարող համապատասխանեցվել քաղաքական հետաքրքություններին կամ քաղաքական շահերին:
Սա քաղաքական և ժամանակատար գործընթաց է: Ի՞նչ կարելի է անել: Կան համաշխարհային տարբեր փորձեր, որոնք կարելի է հասկանալ, անալիզի ենթարկել և փորձել կիրառել նաև Հայաստանում` հաշվի առնելով մշակութային և մտածելակերպային յուրահատկությունները: Ընդհանրապես, երբ խոսում են ժողովրդագրական ճգնաժամի մասին, առաջինը, որ գալիս է մարդու մտքին, սովորաբար լինում է ծնելիության անկումը, և քաղաքականությունները նախ ուղղվում են ծնելիության բարձրացմանը: Ցավոք, ծնելիության բարձրացումը բավական թանկարժեք և երկարաժամկետ գործընթաց է, ընդամենը երկու երկրի է հաջողվել որևէ կերպ առաջընթաց գրանցել այս գործընթացում` Շվեդիային և Ֆրանսիային: Բայց որպեսզի համեմատության մեջ ասեմ, Ֆրանսիան նմանատիպ ծրագրերի համար վերջին 60 տարիների ընթացքում իր համախառն ներքին արտադրանքի 3.6 %-ն է ծախսում:
Մյուս մոտեցումը Շվեդիայինն է, որը շատ հետաքրքիր է և արդյունք է տվել: Այնտեղ գաղափարախոսությունն ուղղվեց ոչ թե ուղղակի ծնելիության բարձրացմանը, այսինքն` գումարով ծնողներին դրդել երեխա ունենալ, այլ ուղղվեց նրան, որ ընտանեկան և աշխատանքային կյանքը համակցվեն այնպես, որ մեկը մյուսին չխանգարի և խոչընդոտ չլինի:
-Մենք ի՞նչ տարբերակներ ունենք: Ծնելիությունը երկարաժամկետ և բավական թանկ գործընթաց է: Ներգաղթը կազմակերպելու տարբերակը որքանո՞վ է արդյունավետ:
– Մենք մի փոքր հետազոտություն ենք իրականացրել և անալիզներ ենք արել: Իրավիճակը որոշ չափով շտկելու համար անհրաժեշտ է բարելավել երեք հիմնական ցուցանիշներ՝ ծնելիության աճ, կենսաթոշակային տարիքի բարձրացում և գործազրկության կրճատում: Պետք է մշակել և ներդնել ծնելիության աճի քաղաքականություններ, կենսաթոշակային տարիքի վերաբերյալ որոշակի մտորումների հետ կապված պետք է սկսել մտածել, թե մենք ինչքանով կարող ենք թույլ տալ երկու սեռերի համար էլ պահել 63 տարին: Ինչին գնում են բոլոր երկրները, որոնք նման վիճակում են: Քաղաքականապես շատ զգայուն խնդիր է, իհարկե, բայց կարծում եմ, որ առանձնապես տարբերակ չենք ունենալու: Եվ երրորդը՝ գործազրկության կրճատումը, ամենամեծ ազդեցությունը կարող է ունենալ այս առումով: Ինչու է սա շատ կարևոր, որովհետև ցանկալի երեխաների քանակը Հայաստանում այսօր հարցումների արդյունքում ստացվում է 2,7, որը բավական բարձր ցուցանիշ է և բավական կարճ. այն 15-20 տարվա ընթացքում կարող է լուրջ ազդեցություն ունենալ մեր ժողովրդագրական բալանսի վրա: Սա այն ուղղություններն են, որոնց վրա պետք է աշխատել:
Ինչ վերաբերում է ներգաղթին, ապա այն կազմակերպելը գոնե ինձ համար մի քիչ վիրտուալ հասկացողություն է, որովհետև դա շատ-շատ բաների հետ է կապված՝ տնտեսապես գրավիչ երկիր դառնալու՝ իր բոլոր հետևանքներով: Ես փորձում եմ մտածել մի քիչ այլ կերպ, քանի որ մենք շատ ժամանակ չունենք մեր երկիրը կազմակերպելու և դարձնելու շատ գրավիչ, որպեսզի ունենանք ինտենսիվ ներգաղթ: Կարծում եմ` Հայաստանը պետք է հետևի երկու գաղափարների. մեկը՝ ավելի մեծ Հայաստան, մյուսը՝ ավելի բաց Հայաստան:
-Մեծ Հայաստան՝ աշխարհագրակա՞ն առումով:
– Մեծ Հայաստանը ես նկատի չունեմ աշխարհագրական սահմանների մեծացում, այլ բոլոր այն հայերը աշխարհում, որոնք իրենց համարում են հայ, պետք է նրանց ընդունենք և ասենք, որ դուք հայ եք և պետք է լինեք Հայաստանի մաս:
– Դե համարյա այդպես էլ անում են հիմա:
– Կարծում եմ` այդպես չէ, ես օրինակը կարող եմ բերել. Թուրքիայում գտնվող հայերի, որոնք արդեն մի քանի միլիոն են: Նրանք շատ ժամանակ ուղղակի թաքցրել են, որ հայ են, հիմա բացահայտում են իրենց հայ լինելը, և մենք պետք է նրանց գրկաբաց ընդունենք և անենք ամեն ինչ, որպեսզի արագ վերադառնան: Ինչ վերաբերում է ավելի բաց Հայաստանին, մենք պետք է վերջ տանք վախենալուն, որ այս հողատարածքում միայն մեր ապրելն է ճիշտը:
– Այսինքն` պետք է փոխե՞լ մոնոէթնիկ պետության գաղափարը:
– Այո, այդ դիսկուրսը պետք է փոխել և սկսել քննարկել, թե ինչպես կարող ենք անել, ինչ արյուն բերել: Թող գան, ձուլվեն, դառնան հայեր: Ոչ ոք դրան չի խանգարում, դրա փորձը ամբողջ աշխարհում կա: Պարզ է՝ քանակներն էլ պետք է որոշակի կարգավորման ենթարկել, բայց մենք ունենք բոլոր այդ գործիքները, որոնցով մենք կարող ենք աշխատել և ապահովել այդ անվտանգությունը:
– Ըստ Ձեր տեղեկատվության՝ ինչ-որ քայլեր ձեռնարկվո՞ւմ են իրավիճակը բարելավելու համար, թե՞ նոր պետք է ինչ-որ բան արվի:
– Իրականում որոշակի քայլեր արդեն ձեռնարկվել են: 2009թ. պետությունը առաջին անգամ ընդունեց Հայաստանի ժողովրդագրական զարգացման ռազմավարական ծրագիրը, որի իրականացման արդյունավետությունը, իհարկե, կարելի է քննարկել: Բայց գոնե պետական մակարդակում այդ ծրագրի ընդունմամբ խնդրի լուրջ լինելն ընդունվեց: Եվ երկրորդ` հիմա մշակվում են որոշակի քաղաքականություններ ծննդաբերությանն աջակցելու և խթանելու հետ կապված՝ երրորդ և չորրոդ երեխա ունենալու խրախուսման հետ կապված: Եվ վերջին նորությունը, որ կա՝ առաջին անգամ ստեղծվել է միջգերատեսչական պետական հանձնաժողով, որի անդամներն են նաև միջազգային կազմակերպությունները և հասարակական կազմակերպությունները: Այն լինելու է բարձր մակարդակի մի գործիք՝ նախարարների և փոխնախարարների մասնակցությամբ, որը փորձելու է լուծել կոնկրետ ժողովրդագրական հարցեր՝ համաձայն ժողովրդագրական ծրագրի:
Զրուցել է Դերենիկ Մալխասյանը
Հարցազրույցի տեսագրությունը՝ այստեղ:
