Մենք հետ ենք ընկնում տարածաշրջանի երկրներից

«Մենք բարեփոխումները շատ դանդաղ ենք անում»,- ասում է Սամսոն Ավետյանը:

Տնտեսագետ Սամսոն Ավետյանը ՍիվիլՆեթի հետ զրուցել Հայաստանի տնտեսության խնդիրների և հնարավոր լուծումների մասին: Սամսոն Ավետյանը «Էրոու Գլոբալ» ներդրումային ընկերության տնօրենն է և Հայաստանում Հարվարդի շրջանավարտների ակումբի նախագահը: Նա վերջերս հիմնադրել է AInsights.com տնտեսական վերլուծության կայքը:

-Պարոն Ավետյան, կառավարությունն այս տարվա համար նախատեսել էր 6,2% տնտեսական աճ, բայց այդ ցուցանիշն ամենայն հավանականությամբ հնարավոր չէ ապահովել. տարվա ինը ամիսների կտրվածքով արձանագրել ենք ընդամենը 3,2% տնտեսական ակտիվություն, և տրենդը գնում է դեպի նվազում: Ըստ Ձեզ՝ ինչո՞վ է դա պայմանավորված:

– Պատասխանելուց առաջ կուզենայի շեշտադրել այն փաստը, որ մենք դժվար թե մեր երկրում կարողանանք առանց հզոր տնտեսության՝ ստեղծել սոցիալապես ապահով հասարակություն, բարձր կենսամակարդակ, ինքնուրույն ապահովել մեր անվտանգությունը և նույնիսկ երկարաժամկետ անկախության հարցը լուծել այս տարածաշրջանում: Մենք քսանհինգ տարի ունեցել ենք դա անելու համար, բայց դեռ չի հաջողվել մեզ: Խնդիրները, որոնք մենք այսօր ունենք՝ լինի արտագաղթ, գազի թանկացում, դրսից վարկեր ներգրավելու կարիք՝ այդ ամենը մենք ավելի հեշտ կլուծեինք, եթե կարողանայինք ստեղծել այդ տնտեսությունը:

Հիմա, եթե անդրադառնանք հարցին, թե այս պահին ինչպիսին է տնտեսական իրավիճակը, պատասխանը բաղկացած է երկու մասից: Առաջին, գլոբալ տնտեսությունն այս տարվա ընթացքում թուլացել է՝ լինի ԱՄՆ-ը, Չինաստանը, Եվրոպան, որտեղ մի քանի երկիր ռեցեսիայի մեջ է, թե նույնիսկ Ռուսաստանը, որը հումքով հարուստ երկիր է: Այս ամենն անդրադառնում է Հայաստանի վրա, քանի որ դրանք մեր գործընկերներն են, այդտեղից տրանսֆերտներ են գալիս և այլն: Երկրորդ խնդիրն այն է, որ մեր ներքին տնտեսությունը բավականին խոցելի է, ու խոցելի է այն պատճառով, որ բարեփոխումների պակաս կա մեր երկրում: Եթե նայենք, օրինակ, սպառողների ինդեքսին կամ տարեցտարի սեկտորների աճին, մոտավորապես կա՛մ ստագնացիա ունենք անցած տարվա ամառվա համեմատ, կա°մ նեգատիվ բացասական աճ: Նույնիսկ սպառողական ինդեքսները կամ գործակալների ինդեքսները բավական ցածր մակարդակի վրա են, ու սա ոչ մտահոգիչ է ոչ միայն, որ տնտեսությունն է խոցելի վիճակում, այլ նաև այն պատճառով, որ եթե գործարարը չլինի լավատես, եթե չունենա վստահություն վաղվա տնտեսական աճի հարցում, ներդրում չի անի այսօր: Եթե չանի ներդրում այսօր, վաղվա տնտեսական աճը չի լինի, աշխատատեղ, աշխատավարձի բարձրացում չի լինի: Այնպես որ, և՛ կառուցվածքային խնդիրներ կան, և՛ տնտեսական:

-Երբ նայում ենք վերջին տարիների միջազգային զեկույցներին, Հայաստանն անընդհատ ներդրումային գրավչության բարելավում է արձանագրում: Օրինակ, Համաշխարհային բանկը և Արժույթի միջազգային հիմնադրամն ասում են, որ մեզ մոտ ինչ-որ բարեփոխումներ են իրականացվում: Այսինքն՝ դրանք արդյունք չե՞ն տալիս:

– Տալիս են, բայց յուրաքանչյուր բարեփոխում երկար ժամանակ է տևում: Եթե մենք դրանք սկսեինք տասը-տասնհինգ տարի առաջ, արդյունքները ավելի շատ կերևային այսօր: Մենք բարեփոխումները շատ դանդաղ ենք անում: Ու եթե որոշ վիճակագրության նայենք, ապա այո՛, վարկանշային բարձրացումներ եղել են: Սակայն ես ուրիշ օրինակ բերեմ՝ Համաշխարհային բանկի վիճակագրությամբ ներքին մրցակցության առումով մենք 130-րդն ենք 155 երկրներից: Արտերկրի հետ մեր մրցունակությունն ավելի ցածր է, այսօր մեր արտահանումը շատ թույլ վիճակում է, և դա շատ կարևոր է զարգացնել, ինչը, ցավոք, չի արվում:

-Կոնկրետ ի±նչ քայլեր է պետք անել՝ ստեղծենք հակամենաշնորհային հանձնաժողով և սկսենք, կոպիտ ասած, ջարդե՞լ այդ մենաշնորհները, թե՞ այլ գործիքներ կան մրցակցությունը խթանելու համար:

– Այստեղ կրկին կա ներքին մրցակցություն և կա արտաքին մրցակցություն: Ներքինը, բոլորս գիտենք՝ բևեռացված տնտեսություն, մենաշնորհներ, օլիգոպոլիաներ և այլն: Կրթական ոլորտում է պետք ներդրումներ անել, պետք է իհարկե արդարադատությունը լավացնել, բոլոր գործարարները պետք է նույն հարթակի վրա մրցակցեն: Այն մարդկանց հետ, որոնց հետ ես եմ շփվում, գործարարների մեծ մասը, կարծում եմ, պատրաստ են աշխատել նույն հարթակի վրա, որոշներն իհարկե կարող է դա չողջունեն, բայց մեծամասնության համար դա շատ կարևոր կլինի:

– Իսկ այդ որոշները, որոնք նույնիսկ փոքրամասնություն են, արդյոք նրա՞նք չեն տիրապետող այսօր, քանի որ սերտաճած են քաղաքականության հետ:

– Իհարկե, մենք պետք է ունենանք առաջնորդ, մեր իշխանությունը առաջնորդներ պետք է ունենա, որոնք պետք է մտածեն պետության մասին: Յուրաքանչյուր բարեփոխում իր հետ փոխում է շահերի բաժանումը: Այսինքն՝ եթե շահերը մի մասում են կենտրոնացված, ինքը բարեփոխումն անում է և այդ ամենը բաժանում է նոր ձևով: Կան մարդիկ, որոնց դուր չի գա, կան մարդիկ, որ կտուժեն դրանից, բայց հասարակությունն ու պետությունը դրանից կշահեն:

– Իշխանություններին պե՞տք են բարեփոխումները. չէ՞ որ դրանք կարող են նրանցից շատերի շահերին առնչվել:

– Դա շատ կարևոր հարց է, բայց կրկնում եմ՝ առաջնորդ է պետք: Իշխանություն ունենք, բայց նրանք նաև պետք է առաջնորդ լինեն այս պետության համար: Ես կարծում եմ՝ պարզ է բոլորին, նաև՝ իշխանությանը, թե ինչ պետք է արվի: Օրինակ՝ օդը ազատականացնելու որոշումը շատ ողջունելի է, բայց անել այս տեսակի բարեփոխում տասը տարին մե՞կ: Անցալում կար մենաշնորհի տխուր փորձը, երբ կապի միակ օպերատորը «Արմենտելն» էր: Դաշտն ավելի շուտ պետք է ազատականացվեր: Մենք այդ ժամանակը չունենք, որովհետև՝ կրկին տարածաշրջան, կրկին անվտանգություն և այլն:

– Ըստ Ձեզ՝ մեր կառավարությունն այդ ժամանակի զգացումն ունի՞, զգո՞ւմ է, որ աշխարհն արագ է շարժվում, և մենք հետ ենք ընկնում:

– Ցավոք, հասարակությունում շատ քիչ է խոսվում տնտեսության մասին, երևի դա մշակույթ է, որը մնացել է խորհրդային տարիներից, որ ավելի շատ քննարկվում են աշխարհաքաղաքական հարցեր, քան տնտեսական: Ես կարծում եմ, որ նույնիսկ իշխանություններն են սկսել արդեն, քանի որ հետ ենք ընկնում մեր հարևաններից, արդեն հասկանում են, որ եթե անվտանգության խնդիր կա, պետք է լինի ժամանակակից բանակ, իսկ այն առանց ֆինանսավորելու չի ստացվի:

– Սեպտեմբերի 3-ին Հայաստանը հայտարարեց, որ գնում է դեպի Մաքսային միություն՝ փաստացի հրաժարվելով եվրոպական ասոցացումից և ազատ առևտրից: Ըստ Ձեզ՝ Մաքսային միությանը միանալը մեր տնտեսությանն ի՞նչ կտա։

-Նախ՝ ես կուզենայի, որ Հայաստանը կարողանար ավելի օբյեկտիվ որոշում ընդունել: Ես չեմ ասում, որ դա սխալ կամ ճիշտ որոշում էր, բայց ուզում եմ ասել, որ մենք պետք է կարողանայինք անվտանգության այդ հարցը, որի մասին բացահայտ խոսվում է, ուրիշ պարզաբանում չի եղել, մի կողմ դնել: Մենք պետք է ինքնուրույն երաշխավորենք մեր անվտանգությունը, նոր միայն մտածենք՝ որն է ճիշտ, որն է սխալ: Մենք զարգացող փոքր երկիր ենք, որը ժամանակ չունի հեծանիվ հորինելու: Մենք պետք է օրինակներ վերցնենք տարբեր երկրներից՝ լինի Ռուսաստանից, Չինաստանից, թե եվրոպական երկրներից: Ամեն մեկն ունի իր ուժեղ հատվածները, օրինակ՝ եթե արևմտյան մոդելին նայենք, այնտեղ բիզնեսն է, այնտեղ տնտեսության կառավարումն է, քաղաքական կառավարումն է, եթե նայենք Ռուսաստանին, Չինաստանին, ապա ավելի ռազմական, բանակի և այլ հարցերն են: Մենք օրինակներ պետք է վերցնենք, և չենք կարող սահմանափակվել միայն մեկ համակարգի օրինակով: Այդ իսկ պատճառով ես կուզենայի, որ այդ որոշումներն ավելի օբյեկտիվ ընդունվեին, ու մենք կարողանայինք ինքնուրույն, մեր շահերը հետապնդելով այդ որոշմանը գալ:

-2012թ. ներդրումների ծավալը կտրուկ նվազեց, իսկ այս տարվա առաջին կիսամյակում, ուղղակի ներդրումները նվազել են գրեթե 60%-ով: Ներդրողներն այլևս չե±ն հավատում Հայաստանին: Ո՞րն է խնդիրը:

– Այդ է իմ ասածը, նախ՝ համաշխարհային տնտեսությունը թուլանում է, և բոլոր երկրներն են արձանագրում ուղղակի ներդրումների անկում: Բայց եթե մեր գործարարների վստահությունը ցածր է, եթե նրանք վստահություն չունեն վեց ամսվա կտրվածքով, մեկ տարվա կտրվածքով, որ տնտեսական աճ է լինելու, ներդրում չեն անի, իսկ եթե տեղի գործարարները ներդրում չանեն, դրսիններն ընդհանրապես չեն գա:

– Մեր գործարարներն ինչի±ն չեն վստահում: Քաղաքական իրավիճակը մեզ մոտ կայուն է, տարածաշրջանում պատերազմ չկա, ու կարծես խաղի կանոնները բոլորի համար հասկանալի են՝ բոլորը այդ կանոններով տարիներ շարունակ աշխատել են: Ի՞նչն է խոչընդոտում նորից ներդրում անելուն:

– Ես կարծում եմ՝ Հայաստանի շուկան արդեն բավական հասունացած է, ու ներդրումների նոր ոլորտներ են պետք, պետք է ավելի շատ ուշադրություն դարձնել արտահանմանը, որովհետև շուկան փոքր է՝ 3 մլն, հասունացած է, հագեցած է: Գործարարները արդեն պետք է զբաղվեն արտահանմամբ, իսկ կառավարությունը պետք է օժանդակի այդ հարցում: Այդ դեպքում արդեն շուկան մի քանի անգամ կմեծանա, և այդ ժամանակ հնարավոր է՝ ներդրումներ լինեն:

– Մեր արտահանման կառուցվածքը բազմազան չէ, հիմնականում՝ հանքահումք, կոնյակ, գյուղմթերք: Ի՞նչ կարող ենք մենք արտահանել:

– Ամենահեռանկարայինը Հայաստանի համար տուրիզմն է, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը: Ես կարծում եմ՝ այդ երկու ուղղությամբ պետք է զբաղվել: Գյուղատնտեսական որոշ ոլորտներ էլ կարող են մրցունակ լինել արտասահմանում: Սակայն ՏՏ ոլորտը, կարծում եմ, ամենահեռանկարայինն է, որովհետև ո՛չ ծովի հարց ունենք, ո՛չ ճանապարհի և այլն: Զբոսաշրջության առումով, եթե կարողանանք ավիատրանսպորտը լավացնել, ես կարծում եմ՝ մեծ թռիչք կունենանք:

– Հանքարդյունաբերությունն ու տուրիզմը որքանո՞վ են համատեղելի:

– Օրինակ Ավստրալիան և հանքարդյունաբերության մեծ սեկտոր ունի, և՛ զբոսաշրջության: Դրանք պարտադիր չէ, որ իրար հետ կապ ունենան: Երկիրը կարող է մի քանի սեկտոր զարգացնել:

-Մենք խոսում ենք բարեփոխումների մասին, որոնք կնպաստեն ներդրողների ու գործարարների լավատեսությանը: Դուք տեսնո՞ւմ եք կառավարության կողմից այդ քայլերը, որպեսզի լավատեսություն ձևավորվի գործարարների մոտ:

– Ես լսում եմ, ասվում է, բայց պետք է ավելի շատ ջանք թափել: Օդի ազատականացման բարեփոխումը, օրինակ, բոլորիս որոշ չափով հույս է տալիս: Բայց կրկին ասում եմ՝ մենք ժամանակ չունենք այդպիսի բաները տասը տարին մեկ անելու, մենք հետ ենք ընկնում տարածաշրջանի երկրներից, մանավանդ, որ նրանք ագրեսիվ են տրամադրված մեր նկատմամբ:

– Վերադառնալով սպառողներին ու քաղաքացիներին, որոնք արտագաղթում են՝ ըստ Ձեզ՝ աշխատուժի այդպիսի արտահանումը կամ արատագաղթը ինչո՞վ է պայմանավորված՝ աշխատատեղերի±, թե՞ լավատեսության բացակայությամբ:

– Ես կարծում եմ՝ երկուսն էլ կարևոր են այստեղ: Նայե՛ք՝ Հայաստանում գները բավական բարձր են, աշխատավարձերը՝ ցածր, որոշ գներ Եվրոպայում ավելի ցածր են, քան այստեղ: Եթե աշխատավարձի խնդիր կա, եթե աշխատատեղի խնդիր կա, իհարկե մարդիկ նայում են իրենց ֆինանսական վիճակին և հեռանալ-չհեռանալու որոշում են կայացնում: Բայց այստեղ նաև հույսի կարևորության խնդիրը կա, որոշ մարդիկ հետ են գալիս, ես էլ եմ վերադարձել երեք տարի առաջ, ու այդ վերադարձը հույսն է, որ պետք է այս երկիրը փոխվի դեպի լավը: Ես հավատում եմ, որ կփոխվի: Բայց պետք է ավելի արագ դա փոխել, ու մարդիկ, որ արտագաղթում են այսօր, եթե իմանան, որ քայլեր են արվում, բարեփոխումներ են արվում, նրանք այդ հույսը կունենան ու կաշխատեն հենց այս երկրի զարգացման համար:

Զրուցել է Արմենակ Չատինյանը

Հարցազրույցն ամբողջությամբ դիտե՛ք այստեղ: