Պոլսի Հայոց պատրիարքի փոխանորդ Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշյանը Ալին Օզինյանի հետ զրույցում անդրադարձել է Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի՝ ապրիլի 23-ի ուղերձին և դրանից անմիջապես հետո վարչապետի ու արտգործնախարարի հետ ունեցած իր հանդիպումներին՝ ընդգծելով կրոնապետի՝ Պոլսի հայ համայնքի միակ ղեկավարը լինելու փաստը: Արքեպիսկոպոս Աթեշյանը անդրադարձել է նաև իսլամացված հայերի, խառն ամուսնությունների, Թուրքիայի արևելքում հայկական եկեղեցիների կարգավիճակի հարցերին:
– Սրբազան, շատ ուրախ ենք Ձեզ ողջունելու ՍիվիլՆեթում:
– Նմանապես:
– Վերջին օրերին օտարերկրյա, ինչպես նաև թուրքական և հայկական մամուլում մեծապես քննարկվել է Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի՝ ապրիլի 23-ի ուղերձը, որից հետո Դուք հանդիպումներ եք ունեցել և՛ Էրդողանի, և՛ արտաքին գործերի նախարարի հետ: Այս հանդիպումներում Ձեզ ուղեկցում էին հայ համայնքի ներկայացուցիչներ: Վերջիններս ընտրվել էին Ձե՞ր, թե՞ պետության կողմից:
– Ո՛չ: Ամեն անգամ, երբ հրավիրվում եմ մայրաքաղաք Անկարա՝ լինի վարչապետի կամ նախարարների կողմից, ես ընտրում եմ այն անձանց, որոնք ուղեկցելու են ինձ, և ամեն անգամ պարտադիր չէ, որ նույն անձինք լինեն: Նրանք հայ համայնքի առաջատար գործիչներ են՝ բարերարներ կամ ազգային գործիչներ, որոնք հանդիպումներին մասնակցում են որպես հայ համայնքի ներկայացուցիչներ: Օսմանյան կայսրության շրջանից ի վեր պետությունը ճանաչել է հոգևոր առաջնորդին՝ նրան անվանելով «Ջեմաաթ Բաշը», և նրա հետ էին պաշտոնական հարաբերությունները: Կրոնապետն էլ իր հետ տանում է այն մարդկանց, որոնք տվյալ նյութին տեղյակ են: Սակայն որոշումը մերն է:
– Սրբազան Հայր, Ձեր հանդիպումներից հետո թուրքական մամուլը Ձեզ ուղեկցող անձանց մասին գրել է, որ նրանք համայնքի ղեկավարներն էին, աշխարհիկ համայնքի: Ինչո՞ւ է թուրքական պետությունը այդպես ցանկանում ընկալել: Նման ծրագրեր կա՞ն, որ Պոլսի համայնքը բացի Պատրիարքարանից պետք է ունենա նաև այլ կառույց, թե՞ դա ուղղակի թուրքական մամուլի սխալն է:
– Ո՛չ, դա թուրքական մամուլի սխալն է: Այդպիսի աշխատանք չկա: Յուրաքանչյուր համայնքային գործիչ ղեկավարում է մի հիմնադրամ, օրինակ՝ հիվանդանոցի հոգաբարձության ատենապետը Պետրոս Շիրինօղլուն է: Սակայն համայնքի ղեկավարը մշտապես հոգևոր առաջնորդն է, որը որպես ներկայացուցիչ է ուղարկում ատենապետին: Նա էլ ներկայացնում է համայնքն ու Պատրիարքարանը: Պատրիարքարանն է որոշում այդ անձանց: Ոչ մի հաստատություն կամ անհատ ինքնագլուխ չի կարող ներկայացնել համայնքը, քանի որ կենտրոնը Պատրիարքարանն է, և կրոնապետը համայնքի ղեկավարն է: Այս դեպքում այնպես եղավ, որ ուշադրությունը Պետրոս Շիրինօղլուի վրա է: Այսօր Յեդիքուլեի Սուրբ Փրկիչ հիվանդանոցի հոգաբարձության ատենապետը պարոն Շիրինօղլուն է, սակայն եթե վաղը ատենապետը փոխվի, այդ անձը պետք է լինի համայնքի առաջատար ներկայացուցիչը:
– Երբ Դուք ողջունեցիք Էրդողանի ուղերձը, դա արեցիք Պատրիարքարանի անունից, այդպես չէ՞:
– Պատրիարքարանի և համայնքի, որովհետև կրոնապետը միակ անձն է, որը կարող է համայնքի անունից խոսել: Ոչ մի հաստատություն կամ անհատ չի կարող խոսել համայնքի անունից: Այդ դեպքում ինքն իրեն է ներկայացնում:
– Սրբազան, համայնքն ունի տարբեր խնդիրներ, որոնք կապված են և՛ կալվածքների, և՛ եկեղեցիների հետ, սակայն վերջին ժամանակներում տեսնում ենք, որ թաղային խորհրդի ընտրություններում շահարկումներ են լինում: Ի՞նչ եք կարծում՝ ժամանա՞կն է փոխել ընտրությունների կարգը, նման խնդիր հասունացե՞լ է:
– Իրականում այս ընտրությունների հարցում հանցավորը մենք ենք, որովհետև մեր հաստատությունների ղեկավարների մեծամասնությունը համախմբվեց մեկ ընդհանուր ընտրության գաղափարի շուրջ՝ շրջանային ընտրությունների: Այսինքն՝ Պոլիսը բաժանվեց երեք շրջանի՝ այնպես, որ յուրաքանչյուր շրջանի մեր հայ զավակները ընտրելու և ընտրվելու իրավունք ունենան: Սակայն մյուսները դիմեցին նախարարություն՝ ասելով, որ ո՛չ, թող ընտրություններն անցկացվեն թաղերում, թաղերի բնակչությունն ընտրի թաղային խորհուրդը: Սակայն թաղեր կան, որոնցում 10 հոգի կա, թաղեր էլ կան՝ 100 հոգի: Մյուսներում էլ, ինչպես օրինակ Ֆերիքյոյում՝ 30 հազար, Բաքըրքյոյում՝ 15 հազար հոգի: Մենք ցանկացանք այդ 10 կամ 100 հոգուն միացնել շրջանային ընտրությունների շրջանակում, սակայն քանի որ նախարարությունը հայտնվեց երկու տարբեր դիմումների միջև, հետաձգեց հարցը: Նախարարի խոսքով՝ իրենք կարող էին երկու ժամում որոշում ընդունել և մեզ պարտադրել իրենց ուզածը, սակայն ցանկանում են, որ մենք համաձայնության գանք ընտրությունների անցկացման մեկ տարբերակի շուրջ:
– Այսինքն՝ լուծումը պետք է կայացներ հայկական համայնքը, ոչ թե պետությունը:
– Նախարարը բացահայտ ասաց. «Նայեք՝ որքան դիմում ունեմ սեղանիս: Եթե ամեն մեկին տարբեր մոտեցում ցուցաբերեմ, չեմ կարող ձեզ ընտրությունների անցկացման արտոնություն տալ»:
– Իսկ ինչո՞ւ է համայնքն այդքան բևեռացված և չի կարող մեկ գաղափարի շուրջ համախմբվել:
– Սա մեզ համար նորություն չէ, միշտ էլ այդպես է եղել, խմբավորումներ են եղել: Երբեք չենք կարողացել միասին լինել և միավորվել:
– Իսկ այդ հարցին առաջիկայում լուծում կգտնվի՞:
– Պետք է գտնվի: Մենք նախարարությանը բացատրեցինք, որ համայնքի կենտրոնը Պատրիարքությունն է և համայնքի ղեկավարը, ինչպես Օսմանյան ժամանակներում, հոգևոր առաջնորդն է, հետևաբար անհրաժեշտ է նրա հավանությունը: Եվ հենց Պատրիարքարանը համայնքում քննարկումներից հետո պետք է առաջարկ պատրաստի և ներկայացնի նախարարություն: Եվ նախարարությունը հավանություն տվեց այդ գաղափարին՝ ասելով, որ Պատրիարքարանն է համայնքի կենտրոնը:Նախարարությունից ասացին, որ իրենք որևէ արգելք չեն դնում. արգելք դնողը մենք ենք:
– Սրբազան, կցանկանայի այժմ խոսել գաղտնի կամ ծպտյալ հայերի, իսլամացված հայերի մասին: Արդյոք շա՞տ են դիմում Պատրիարքարան և ցանկանո՞ւմ են փոխել իրենց կրոնը: Մեկ-երկու տարի առաջ մի հարցազրույցի ժամանակ Դուք ասել եք, որ Թուրքիայում մեծ թվով իսլամացված հայեր կան, որից հետո խնդիրներ առաջացան: Պատմեք, խնդրում եմ, Ձեր հայտարարության ու դրան հետևած զարգացումների մասին:
– Կան մարդիկ, որոնց տատը կամ պապը հայ են, սակայն 1915-ից հետո ինչո՞վ են նրանք իրենց հայ զգում: Եթե հայ են, ուրեմն պահանջում եմ, որ դիմեն Պատրիարքարան և անցնեն վեց կամ մեկ ամսվա դասընթացներ, ինչպես ես կորոշեմ, քրիստոնեության, հայ եկեղեցու մասին: Դասընթացների ավարտին այդ անձը պետք է իր անձնագրում փոխի կրոնը և քրիստոնյա գրվի: Այդ դեպքում կդառնա հայ եկեղեցու անդամ: Իսկ այն, որ ասում են՝ «տատս, պապս հայ են», ես այդպիսի բաներ չեմ ընդունում:
– Դիմողները շա՞տ են:
– Ո՛չ: Հիմա ասում են 1 մլն հայ կա՝ նկատի ունենալով 1915թ. սպանվածների կամ վերապրածների սերունդներին: Սակայն ինձ կամ եկեղեցու համար ի՞նչ օգուտ նրանից, որ պարզապես ասում են՝ «մայրս, տատս, պապս հայ էին»: Դրանո՞վ պետք է ուրախանամ:
– Այսինքն՝ խոսակցության մեջ ասում են, սակայն գործի չեն անցնում:
– Ո՛չ, չեն դիմում Պատրիարքարան: Մի խնդիր կար Տիգրանակերտի հետ կապված: 1000 հոգի հայ կար, սակայն ինչո՞ւ ոչ ոք ինձ չդիմեց: Մեկ հոգի է ինձ դիմել Տիգրանակերտից, բացի նրանից, որ 15 տարի առաջ ես 7-8 հոգի հայ եմ դարձրել ու ամուսնացրել հայերի հետ: Ադիյամանից աղջիկներ են բերել և տեղավորել հայկական Գալֆայան վարժարանում: Իհարկե, սրանք տարբեր օրինակներ են. «Իմ արմատը հայկական է, ես էլ հայ եմ» ասածը ես չեմ ընդունում, որովհետև իմ թվերը դրանից չեն ավելանում: Լավ, ասում եմ, եկեք Պատրիարքարան, մկրտվեք: Ասում են՝ մկրտվենք, բայց թող մեր անձնագրի մեջ որպես կրոն իսլամը նշվի: Ի՞նչ է, պիտի երկու կրոնի՞ց օգտվեք:
– Այսինքն՝ պաշտոնապես չեն ուզում կրոնափոխ լինել:
– Ո՛չ, չեն ուզում, երկու կրոնից են ուզում օգտվել, բայց դա հնարավոր չէ: Կամ ցանկանում են ընդհանրապես դատարկ թողնել կրոնի տողը:
– Լավ, իսկ եթե մարդը գիտակցությամբ հայ է, ծնողները հայ են և ցանկանում է կրոնափոխ լինել, սակայն ձեռքին ոչ մի փաստաթուղթ չունի, ի՞նչ պետք է անի:
– Եթե ես համոզվեմ ու նա էլ ընդունի իմ պայմանները ու համաձայնվի դասընթացներ անցնել ու անձնագրի մեջ նշվել որպես քրիստոնյա, այդ դեպքում մկրտում եմ: Ի դեպ, ոմանք ասում են՝ շրջանից ենք, ինչպե՞ս սովորենք, ես էլ ասում եմ՝ ես ամեն ինչ կուղարկեմ պարապելու համար, որից հետո մի քանի հարցեր եմ տալիս՝ ստուգելու, թե արդյոք իսկապես կարդացել է քրիստոնեության, մկրտության մասին: Ես չեմ ընդունում այն, որ ասում են՝ թող անձնագրի մեջ կրոնի տեղը դատարկ մնա կամ իսլամ գրվի:
– Պետությունը Ձեզ տվե՞լ է այն իրավունքը, որ առանց փաստաթղթերի, համոզվելով, կարողանաք մեկին քրիստոնյա դարձնել:
– Այս կառավարության օրոք էր, որ բոլոր կրոնապետներին իրավունք ընձեռվեց, որ այն դեպքերում, երբ մեզ դիմում են քրիստոնյա դառնալու համար, կարողանանք այդ անձի նկարով փաստաթուղթ ստորագրել և այն ուղարկել պաշտոնական մարմիններ: Տվյալ մարդու անձը հաստատող փաստաթուղթն անմիջապես փոխվում է և նա քրիստոնյա է գրվում՝ առանց որևէ խնդրի: Նախկինում այս գործընթացը դատարանի միջոցով էր իրականացվում, հայցերը մերժվում էին և մարդիկ չէին կարողանում փոխել իրենց կրոնը, իսկ այսօր անգամ առանց ինձ դիմելու մարդիկ շատ արագ կարող են փոխել իրենց կրոնը, հինգ րոպե է տևում:
– Սրբազան, քանի որ այս պահին Երևանում եք, ունենք մի հարց, որ շատ է մեզ հուզում և չենք կարողանում ճշգրիտ պատասխան գտնել. «Ո՞րքան է ներկայում Պոլսի հայկական համայնքի թիվը»:
– Մենք ասում ենք 70 հազար:
– Գրանցվածների՞ թիվը:
– 70 հազարը գրանցված չէ: Մեր թաղային խորհուրդների մեծամասնությունը ճշգրիտ ընտրության համակարգ, հետևաբար՝ իր թաղային բնակչության հստակ թվերը չունի, բացի այդ, կան հեռու թաղամասեր, որտեղ ապրում են հազարավոր հայեր, որոնք չունեն գրանցում, բայց մենք գնում ենք նրանց մոտ և նրանց հաշվառում որպես հայ, ուստի այդ ամենը հաշվի առնելով՝ մենք ասում ենք 70 հազար:
Մեսրոպ պատրիարքի ընտրության ժամանակ քվեարկել է 15 800 հոգի, և մենք գիտենք, որ տարբեր եկեղեցական կամ թաղային խորհուրդների ընտրությունների ժամանակ նույնիսկ մեկ հինգերորդը չի մասնակցի քվեարկությանը: Հետևաբար, ես 15 հազարը բազմապատկում եմ հինգի և ստանում եմ 75 հազար: Մենք շատ ենք: Շրջաններում էլ կան շատ հայեր, որոնք հազարավոր են, թեև անձնագրով մուսուլման են, բայց խաչ են կրում, հայերեն են խոսում, ճաշի ժամանակ աղոթում են: Ես այս մարդկանց մասին եմ ասում կրոնափոխ հայեր, գաղտնի հայեր, ոչ թե նրանց, ովքեր ասում են՝ «տատս, պապս հայ են, ես էլ հայ եմ», նրանք գաղտնի հայեր չեն: 1950-ականների վերջին շատ մեծ պետական ճնշում գործադրվեց Թուրքիայի արևելքում ապրող հայերի նկատմամբ, և մարդիկ պարտավորված պաշտոնապես կրոնափոխ եղան: Նրանց մեջ կան մարդիկ, որոնք անձնագրի մեջ քրիստոնյա են նշվում, սակայն նրանց հայ և քրիստոնյա լինելը թաքցնում են հարևաններից: Ես առանց այս մարդկանց հաշվի առնելու են ստանում 75 հազար:
Խառն ամուսնություններ
– Սրբազան Հայր, վերջին ժամանակներում հայ–թուրքական ամուսնություններն ավելացե՞լ են:
– Դժբախտաբար, այո՛:
– Հայերը, բացի թուրքերից, այլ ազգերի հետ ամուսնանո՞ւմ են:
– Դժբախտաբար, շատ-շատ են այդպիսի ամուսնությունները, հատկապես վերջին 6-7 տարվա ընթացքում՝ լինի թուրքերի, սևամորթների կամ օտարերկրյա տարբեր կրոնների պատկանող անձանց հետ: Ընդհանուր թիվը շատ-շատ է:
– Իսկ ինչպե՞ս է Առաքելական եկեղեցին ընդունում դա, արժանացնո՞ւմ է պսակի:
– Ոչ մի բան չենք անում: Աստված առողջություն պարգևի մեր պատրիարք Մեսրոպին, որը մշակել էր օրհնության մի համակարգ. դա ինքնին պսակ չէր, այլ պարզապես օրհնվում էր երկու անձանց միասնությունը, որպեսզի երբ Աստված զավակ պարգևի նրանց, կարողանան մկրտել այդ երեխային: Սակայն մեր կրոնական ժողովը վերջ դրեց այդ համակարգին, և որոշվեց, որ խառն ամուսնությունների դեպքում էլ, եթե ցանկանան մկրտել իրենց զավակներին, մենք սիրով կմկրտենք նրանց՝ պայմանով, որ երեխայի փաստաթղթերի մեջ մկրտությունը նշվի:
– Սակայն տարիներ առաջ, այն դեպքերում, երբ ծնողները պսակ չունեին, չէիք մկրտում, այդպես չէ՞:
– Ո՛չ, չէինք մկրտում նախկինում: Սպասում էինք, որ երեխան մեծանա ու տեսնենք՝ արդյոք կգնա՞ հայկական դպրոց, թե՞ ոչ, հայ համայնքի անդա՞մ է, թե՞ ոչ, թեև չմկրտված՝ համայնքի անդամ չի կարող լինել, սակայն տեսնենք՝ հայկական դպրոց կգնա՞, թե՞ ոչ: Եթե երեխային ծնողները հայկական դպրոց չէին ուղարկում, չէինք մկրտում, և շատերը չմկրտված մնացին: Սակայն, ինչպես ասացի, Մեսրոպ պատրիարքը մշակեց օրհնության համակարգ երեխաներին մկրտելու համար: Դա էլ խնդիրներ առաջացրեց ընտանիքների մեջ:
Շատերը մեզ բողոքով դիմեցին՝ ասելով, որ այդ օրհնությամբ, որը պսակի պես է, քաջալերում ենք, որ իրենց զավակները դիմեն խառն ամուսնությունների: Հետևաբար կրոնական ժողովը, նկատի ունենալով այդ բողոքները, վերջ դրեց այդ համակարգին, և համաձայնվեցինք, որ խառն ամուսնություններից ծնված երեխաներին բերեն մկրտության՝ պայմանով, որ գրվի՝ որպես քրիստոնյա: Խառն ամուսնությունները մեզ ցավ են պատճառում, սակայն ավելի մեծ ցավ է, երբ հայաստանցի աղջիկները գալիս են Թուրքիա:
Նրանք Թուրքիայի մասին շատ գաղափարներ չունեն, այստեղ են գալիս ու ամուսնանում մահմեդականների հետ: Ինձ մի լրագրող հարցրեց՝ արդյոք դե՞մ եմ, որ հայ աղջիկները ամուսնանան թուրքերի, մահմեդականների հետ: Ես դեմ եմ խառն ամուսնություններին. եթե հայ եկեղեցու անդամ չէ մարդը, որի հետ ամուսնանում են, ուրեմն դա խառն ամուսնություն է այլևս:
– Քրիստոնյան պետք է ամուսնանա քրիստոնյայի հետ:
– Այո՛, նույնիսկ հայի հետ: Եթե բողոքականի հետ կամ կաթոլիկի հետ ամուսնանա, թեև քրիստոնյա է, սակայն նրա անունը մեր եկեղեցո՞ւմ պիտի մնա, թե՞ այլ եկեղեցում պիտի արձանագրվի, և հետևաբար նրանց երեխաները պիտի լինեն կաթոլիկ կամ բողոքական եկեղեցու անդամ, բայց ոչ հայկական:
– Իսկ ինչպե՞ս կարելի է պայքարել դրա դեմ թե՛ որպես պատրիարք, թե՛ դպրոցների միությունների միջոցով: Ինչպե՞ս կարող է համայնքը դրա դեմն առնել:
– Հնարավոր չէ դեմն առնել: Դա սկսվում է նախ ծնողներից, որոնք պետք է զավակներին ուղարկեն հայկական դպրոց կամ, եթե հնարավորություն ունեն, դպրաց դասերի, որտեղ հավաքվում է մեր հայ երիտասարդությունը, որպեսզի հայ աղջիկը հայ տղայի հետ ծանոթանա, նրա հետ մեծանա, եթե սիրահարվի, այդ շրջանի հայ երիտասարդի սիրահարվի: Մինչդեռ քանի հազար մարդ կա, որ հայկական դպրոց անգամ ոտք չի դրել, սովորել է օտար դպրոցներում, և ո՞վ է նրանց շրջապատը:
– Թուրքեր:
– Հայ բարեկամ չունեն: Մի օր էլ սիրահարվում են, բերում են ծնողների հետ ծանոթանալու՝ «Այս մարդու հետ եմ ուզում ամուսնանալ» ասելով: Ուրեմն առաջին ուսուցիչը ծնողներն են, նրանք պետք է կրթեն, հետո նոր՝ դպրոցը: Մենք այսօր ունենք 13 դպրոց, հայ կաթոլիկներն էլ՝ 3 դպրոց: 16 դպրոցում ընդհանուր առմամբ 3000 կամ 3050 աշակերտ ունենք: Շատ չէ: Ապագան էլ հայտնի է:
– Թերևս վերջին հարցս կապված է արևելքի եկեղեցիների հետ: Այդ եկեղեցիներում, ինչպես տեղյակ ենք, թուրքերն ու քրդերը ոսկի ու արժեքավոր իրեր են որոնում: ՍիվիլՆեթը նույնիսկ ապրիլի 24-ի կապակցությամբ ռեպորտաժ էր պատրաստել: Դուք ինչպե՞ս եք դա գնահատում, իսկապես գտնո՞ւմ են, ի՞նչ է նրանց նպատակը կամ Ձեզ դիմո՞ւմ են քարտեզների համար:
– Շատ են դիմում:
– Ովքե՞ր են գալիս:
– Ընդհանրապես գյուղերից են շատ գալիս, կան նաև խորամանկներ, որոնք քարտեզներ են գծում ու դրանք վաճառում՝ իբր ինչ-որ եկեղեցում գանձ կա: Մեկ-երկու եկեղեցում գտնվել է, այո՛, սակայն դա չի նշանակում, որ բոլոր եկեղեցիներում գանձ կա: Ի՞նչ է գանձ ասվածը: Երբ 1915-ին գյուղը դատարկվում էր, քահանան էլ՝ հեռանում, եկեղեցում կային իրեր՝ բուրվառներ, խաչեր և այլն, որոնք մի տեղ պահվել են՝ վերադարձի հույսով, ճիշտ այնպես, ինչպես ընտանիքները մի տեղ թաղել են իրենց ոսկիները, հարստությունը՝ այն հույսով, որ մի օր կվերադառնան: Դրանք այսօր դուրս են գալիս, երբ շենքերը քանդում են, որ նորերը կառուցեն: Մեկ-երկու տեղ դուրս եկան այդպիսի գանձեր, սակայն մարդիկ կարծում են, որ բոլոր եկեղեցիներում այդպիսի գանձեր կան:
– Եկեղեցիներն էլ վնասում են, այդպես չէ՞:
– Վնասը եկեղեցին է կրում: Դա էլ բավարար չէ, ականատեսն ենք եղել, թե ինչպես եկեղեցու քարերից տներ են կառուցել: Գյուղերում շրջելիս կտեսնեք, որ տների պատերին հայերեն տառեր կան: Նրանք տգետ մարդ են, որոնց չի հետաքրքրում՝ դա եկեղեցի է, թե ինչ է: Մզկիթ էլ կքանդեն:
– Սրբազան, մենք տեղյակ ենք, որ Դուք իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության հետ լավ կապեր ունեք և հարգանքով եք վերաբերվում միմյանց: Այս հարցերի վերաբերյալ դիմո՞ւմ եք նրանց, թեկուզ եկեղեցիների պահպանման կամ չվնասելու հարցերով:
– Այո՛, քանի անգամ դիմել եմ մշակույթի նախարարություն, և նրանք ասում են, որ իրենք էլ չեն կարող բոլոր եկեղեցիներին հասնել: Աղթամարը նորոգեցին և մեզ տարին մեկ անգամ պատարագ մատուցելու իրավունք տվեցին: Անիում, որը համաշխարհային հետաքրքրություն է վայելում, ոչինչ արված չէ: Նրանք էլ ասում են, որ ծրագրեր ունեն, սակայն Հայաստանի հետ պիտի իրագործեն: Ոչ մի քայլ արված չէ: Մինչև 1914-ը, ինչպես գրված է մեր օրացույցում, Թուրքիայում 2170 եկեղեցի կար:
– Իսկ ի՞նչ օգնություն են ակնկալում Հայաստանից:
– Ոչ նյութական: Աջակցություն, որպեսզի այդ եկեղեցու «հարազատ» ճարտարապետական ոճը պահպանվի, սխալ բան չարվի: Սակայն նրանք էլ ասում են, որ նյութական խնդիրներ ունեն: Միլիարդավոր դոլարներ են պետք այդ եկեղեցիները վերանորոգելու համար: Ես դիմել էի Տիգրանակերտի եկեղեցու վերանոգորման համար նյութական օգնություն ստանալու նպատակով, քանի որ եկեղեցին միաժամանակ երկրի գանձն է: Սակայն չկարողացան ինձ օգտակար լինել, և մենք դիմեցինք մեր համայնքի, արտերկրի մեր զավակներին: Նրանց տրամադրած գումարներով՝ մոտ 4 մլն դոլարով, կարողացանք վերանորոգել եկեղեցին: Սակայն մոտ 700 հազար դոլարի պարտք ունենք: Այս ուղղությամբ պետությունից որևէ օժանդակություն չկարողացանք ստանալ: Դժբախտաբար, եկեղեցիների վիճակը օրեցօր վատթարանում է, կամ դրանք անհետանում են: Մենք ուրախանում ենք, որ ինչ-որ մի եկեղեցի մզկիթի է վերածվում. գոնե աղոթատեղի է:
– Գոնե ախոռ չէ:
– Այո՛, այո՛: Հետաքրքիրը գիտե՞ք ինչն է: Ինձ մոտ գալիս են մարդիկ՝ եկեղեցի վաճառելու նպատակով: Ասում են՝ եկեղեցին իմն է:
– Թո՞ւրքեր են:
– Այո՛, թուրքեր են գյուղերից: Նրանք ունեն սեփականաշնորհման վկայական, որով եկեղեցին իրենց է պատկանում:
– Ո՞ր թվականի փաստաթղթեր են դրանք:
– 20, 30 տարվա: Ես մշակույթի նախարարին հարցրեցի, թե ինչպես է անհատը կարողացել իմ եկեղեցու տերը դառնալ, եթե նույնիսկ ես իմ տերը չեմ: Ինձ պատասխանեցին, որ եթե 20-30 տարի նայել է, նույնիսկ այնտեղ կենդանի պահելով, իրավունք ունի պահանջելու, որ իրեն պատկանի՝ վճարելով փոքր գումար:
– Այսինքն՝ թուրքական պետությունը նվիրել է հայկական եկեղեցին:
– Այո՛, ինձ չեն նվիրել, սակայն նրանց նվիրել են:
– Իսկ այս խնդիրները լուծվելո՞ւ են, Սրբազան:
– Ես հավատում եմ, որ լուծվելու են, սակայն էլի ժամանակ է պետք:
– Իսկ հայե՞րը պետք է ավելի պահանջատեր լինեն, թե՞ կառավարությունը պետք է հասկանա, որ եկեղեցին հայերինն է և պետք է նրանց վերադարձվի:
– Կառավարությունը չի ասելու՝ «Սիրելի բարեկա՛մ, արի՛ այս եկեղեցին քեզ տանք», մենք պիտի պահանջենք, բայց ես բոլոր եկեղեցիները չեմ պահանջում, ի՞նչ պիտի անեմ, ժողովուրդ չունեմ, գավառներում ինչպե՞ս եմ կարողանալու եկեղեցի պահել: Այսօր Կեսարիայում մեկ եկեղեցի ունենք, Տիգրանակերտում երկուսն ունենք, մեկը փլատակ է, մեկը հազիվ նորոգեցինք, սակայն պարտքը չեմ մարել դեռ:
– Այսինքն՝ կրոնականների՞, թե՞ նյութական առումով պակաս ունեք:
– Ամեն տեսակի: Ես այնտեղ նույնիսկ ժամկոչ դնելու հնարավորություն չունեմ, այդ գումարը չունեմ: Ենթադրենք, 2 հազար եկեղեցի ինձ տվեցին. չեմ կարողանալու դրանք պահել: Հայաստանում նայեք, որտեղ կան չնորոգված եկեղեցիներ կամ վանքեր, պետությունը չի կարող դրանք նորոգել:
– Ձեր ասածից հասկանում եմ հետևյալը՝ ամբողջ աշխարհի հայերը՝ Սփյուռքում, Պոլսում, Հայաստանում, հետ են պահանջում իրենց եկեղեցիները, սակայն այդ եկեղեցիների վերադարձման դեպքում ոչ մի ծրագիր չունեն: Եթե այսօր, օրինակ, տվեցին հետ, չգիտենք՝ ինչ պիտի անենք:
– Մենք էլ կթողնենք, որ փլվեն: Թերևս 3-4 նշանավոր եկեղեցիներ կնորոգենք, բայց մյուսները կթողնենք, որ «մահանան», արդեն «մահացած են»: Օրինակ՝ Տիգրանակերտի եկեղեցու համար դիմեցինք Հոլանդիա, ԱՄՆ, Ֆրանսիա:
– Չկարողացա՞ք գումար հավաքել:
– 4 մլն դոլար չկարողացանք հավաքել և դեռ պարտք ունենք: Ինչպե՞ս պիտի հսկեմ այդ եկեղեցիները, ինչպե՞ս պիտի նորոգեմ: Ոմանք կասեն՝ թող պետությունը դրանք նորոգի, բայց եթե նորոգի, ինձ տա, ես չեմ կարողանա դրանք կանգուն պահել: Հնարավոր չէ, չունեմ հոգևորական, ժողովուրդ:
– Համայնք չունեք:
– Ժողովուրդ ասածը համայնք նկատի ունեմ: Ո՞վ պիտի պահի, ո՞վ պիտի հոգա:
– Համենայնդեպս, հուսանք, որ Թուրքիայի կառավարությունը կվերադարձնի, մենք ինչ–որ ձևով կփորձենք կանգուն պահել:
– Օրինակ՝ Սեբաստիայի եկեղեցին պահանջել եմ, մոտ օրերին, հուսամ՝ կտան, որովհետև այնտեղ 60-70 հայ ունենք: Սեբաստացիները եկան ինձ մոտ, ասացին, որ ուզում են պահանջել եկեղեցին, ես ասացի, եթե թաղային խորհուրդ ընտրեն, այդ դեպքում միայն, այսինքն՝ հանձնախումբ, որը եկեղեցու համար հոգ կտանի: Ասացին, որ հանձն կառնեն: Դիմել ենք, նրանք էլ «ոչ» չեն ասել, հուսամ՝ մի քանի ամսից մեզ կտան եկեղեցին:
–Սրբազան, Հայաստան այցելելիս այս հարցերը Հայաստանի մշակույթի նախարարության հետ էլ քննարկո՞ւմ եք, նրանցից էլ օգնություն ակնկալո՞ւմ եք:
– Մշակույթի նախարարությունը ինձ փնտրե՞լ է, որ այս հարցերի շուրջ խոսենք:
– «Առողջ» կապ չունեք, այսինքն:
– Ես չեմ, որ պիտի դիմեմ նրանց: Եթե հոգ են տանում կամ հետաքրքրվում մեր այդ հարստությամբ, ուրեմն պիտի ինձ հետ կապի մեջ լինեն և հարցնեն իմ գաղափարների մասին: Ինչպես սիրիահայերի դեպքում սփյուռքի նախարար հարգելի տիկին Հրանուշ Հակոբյանը ինձ դիմեց և հարցրեց՝ ինչ է արվում նրանց համար, ես էլ տեղեկություններ հաղորդեցի:
– Լա՛վ, Հայաստանի պարագան կարողացանք հասկանալ, իսկ Սփյուռքը՝ ԱՄՆ–ն, Կանադան, մեծ համայնքները, Ձեզ հետ կապ ունե՞ն, թեկուզ նախկին պոլսեցիները, որոնք այժմ ԱՄՆ–ում են:
– Այո՛, ունեն կապ: ԱՄՆ-ում կա պոլսահայության միությունը, որը մեզ հետ կապի մեջ է: Իսկապես, նրանք, ովքեր ունեն այն գիտակցությունը, որ կենտրոնը Պատրիարքարանն է և նրա միջոցով է պետք հարցերը լուծել, դիմում են մեզ: Ոմանք էլ ինքնագլուխ են գործում՝ առանց մեզ հարցնելու, և ի վերջո մեզ համար է գլխացավանք դառնում:
– Սրբազան, շնորհակալություն հետաքրքիր զրույցի համար:
Դիտեք Պոլսի հայոց պատրիարքի փոխանորդ Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշյանի հետ հարցազրույցի առաջին և երկրորդ մասերը: