Դեկտեմբերի 11-ին Սիվիլիթաս հիմնադրամի «Սարն ի վեր» ծրագրի զրույցի (ամբողջական տեսագրությունը՝ այստեղ) մասնակիցն էր թուրք գրող, հրապարակախոս, «1915. Հայոց ցեղասպանությունը» գրքի հեղինակ Հասան Ջեմալը, որը Ցեղասպանությունը իրագործած երիտթուրքական գործիչներից մեկի՝ Ջեմալ Փաշայի թոռն է։ Ժամանակի սղության պատճառով պարոն Ջեմալը չհասցրեց պատասխանել դահլիճի հարցերին: ՍիվիլՆեթի Ալին Օզինյանը Հասան Ջեմալի հետ զրուցել է դահլիճում չհնչած և այլ հարցերի շուրջ:
– Պարոն Ջեմալ, «Սարն ի վեր» ծրագրին մասնակցելով՝ Դուք պատմեցիք Ցեղասպանության ճանաչման գործում Ձեր անցած ուղու մասին: Բավական դրական արձագանքներ ստացանք, սակայն կային նաև որոշ անհանգստություններ, որոնք հիմնականում ի հայտ եկան, երբ Դուք պատմում էիք Ձեր պապին՝ Ջեմալ փաշային, սպանողներից մեկի թոռան հետ հանդիպման մասին: Այդ մարդկանց բնութագրելիս Դուք օգտագործեցիք «ավազակախումբ» բառը: Այս որակումը վիրավորեց հայերին: Ինչո՞ւ օգտագործեցիք այդ բառը:
– Չգիտեմ, ես այդ պահին օգտագործեցի այդ բառը, գուցե պետք է ասեի խումբ, խմբավորում: Կարծում եմ, որ իմ մեկ ժամանոց ելույթի մեջ ես շատ ավելի կարևոր և երկխոսության կարևորությունն ընդգծող բաներ ասացի: Միգուցե իրենց պետք էր մի բան, որով իմաստազրկեին այս ամենը: Թուրքերենով այլ կերպ չգիտեի՝ ինչպես անվանեի, միգուցե խումբ ասեի:
– Մենք իհարկե գիտենք, թե ինչքան դժվար է Թուրքիայում 1915–ը որակել Ցեղասպանություն և դրա մասին բարձրաձայնել: Ի՞նչ եք կարծում՝ հանդիսատեսի համար խո՞րթ էր լսել այդ բառը Ցեղասպանությունն ընդունող մարդուց:
– Ես գիտեմ, թե այս ամենն ինչ մեծ ցավ է պատճառում հայերին, և այն որքան խորքային է, հենց այդ պատճառով էլ գրեցի այս գիրքը: Սակայն, կրկնում եմ, ճիշտ չէ առանց գիրքն ընթերցելու կամ ինձ ճանաչելու կառչել մի բառից և այն դարձնել թիրախ: Փորձեք իմ տեսանկյունից էլ նայել՝ ի՞նչ ասեի իմ պապին սպանողներին, ծափահարեի՞: Իմ մահացած դիվանագետ ընկերների համար ցավ չապրեի՞: Ես ցանկանում եմ, որ հայերն էլ հասկանան՝ բնական է նաև ի՛մ ցավը: Ասածներս սակայն չեն խոչընդոտում, որ ես ճիշտ ընկալեմ պատմությունը և կարողանամ ասել Ցեղասպանություն: Ես ուզում եմ արդար լինել պատմությունը մեկնաբանելիս: Մենք պետք է կարողանանք միմյանց հետ զրուցել, հասկանալ, կապի մեջ լինել: Առանց այս շփումների հնարավոր չէ վերակառուցել երկխոսությունը: Եթե հսկայական պայքարը մի կողմ թողնենք և կենտրոնանանք մի բառի վրա՝ դա ակնհայտ նշանն է այն բանի, որ դուք չեք ուզում երկխոսություն երկու հասարակությունների միջև:
-Կարծում եք՝ միտումնավո՞ր ուշադրությունը կենտրոնացավ «ավազակախումբ» բառի վրա:
-Ե՛վ «Մոսկվա» կինոթատրոնում՝ «Սարն ի վեր» ծրագրի ավարտին, և՛ այսօր [դեկտեմբերի 12-ին]՝ Երևանի պետական համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետում ուսանողների հետ ունեցած հանդիպման ժամանակ, նաև՝ մի քիչ ուսումնասիրելով այսօրվա հայկական մամուլը, հասկացա, որ ազգայնականությունը բավական ուժեղ է և ժամանակ առ ժամանակ խանգարում է ազատ շփմանը: Թուրքիայում էլ է այսպես, ինչը դժվարացնում է մեր կյանքը: Ես այսօր Ցեղասպանություն եմ ասում, մեկ ուրիշը կարող է չասել, հիմա մերժելո՞ւ եք այդ մարդու հետ շփումը, բայց միգուցե այդ մարդը, ձեզ հետ շփվելուց հետո հասկանա, որ Ցեղասպանություն է եղել: Եթե դուք ասում եք՝ մինչև Ցեղասպանություն բառը չարտասանես, քեզ հետ չեմ խոսի, ապա դուք նախապայման եք դնում: Նման նախապայմանները, կարծում եմ, այս փուլում մեզ չեն տանի հարցի լուծմանը:
-Ճիշտ եք, երկու երկրում էլ կան ազգայնականներ, բայց, մյուս կողմից, կա մի դեպք, մի ցավ, մի վերք, որը հարյուր տարի չի սպիացել, ավելին՝ թուրքական պետությունը շարունակել է հակահայկական քաղաքականությունը՝ հայերի դեմ կիրառած «Ունեցվածքի հարկերով», «Սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերով», Հրանտ Դինքի ողբերգական մահով ու խաղ դարձած դատավարությամբ, թուրքական բանակում սպանված հայ զինվոր Սևակ Բալըքչըի անհայտ մարդասպանով և հայաշատ Քումքափը թաղամասում տարեց կանանց սպանությամբ: Թուրքիան չի կարողանում այլևս հավատ ներշնչել, այս ամբողջ հակահայկական քաղաքականությունը կասկած է առաջացնում հայերի մեջ: Հետևաբար, նրանք մտածում են, որ Դուք եկել եք Հայաստան գաղտնի օրակարգով: Դուք կարո՞ղ եք հասկանալ այդ իրավացի կասկածը:
-Ես մի մարդ եմ, գրող, որը մշտապես քննադատել է Թուրքիայի կառավարություններին, ու ես միակը չեմ, կան ինձ նման այլ մարդիկ: Երբ Էրդողանն ասում է․ «Ինձ, կներեք, հայ են ասում», մենք իհարկե քննադատում ենք նման վերաբերմունքը: Երկար տարիներ մենք ցանկանում ենք փոփոխություններ մտցնել Թուրքիայի դպրոցների դասագրքերում, հատկապես՝ հայկական հարցի առնչությամբ: Մենք նաև քննադատում ենք պետական լեզուն և պետական գաղափարախոսությունը, որը բավական հեռու է խաղաղությունից և չի ընդունում հայերի ինքնությունը որպես հավասար ինքնություն: Պայքարելով այս ամենի դեմ՝ ես այսօր կարողանում եմ իմ հրապարակած գրքի վրա գրել Ցեղասպանություն, ինչը, կարծում եմ, առաջընթաց է: Եղանակը փոխվում է Թուրքիայում, բայց սա երաշխիք չէ, թե բոլորն առաջադեմ են: Ինքս խնդիրներ ունեմ Թուրքիայում, շատ մարդ չի ընդունում իմ ասածները, սակայն ես կարևորում եմ այն, որ մենք կարողանում ենք համախոհների և այլախոհների հետ նույն տանիքի տակ, նույն երկրում ապրել: Ես այս մտայնությամբ եկա Երևան և շատ կարևորեցի հայաստանցիների հետ հանդիպումը:
– Պարոն Հասան, վերջին տարիներին Թուրքիայում ավելի ազատորեն սկսեցին արտահայտվել 1915–ի մասին, որոշ մարդիկ նույնիսկ դա անվանում են Ցեղասպանություն: Ապրիլի 24-ին Թուրքիայի տարբեր քաղաքներում հիշատակման ցույցեր են տեղի ունենում, նույնիսկ հայերից ներողություն խնդրող հայտարարության տակ ստորագրություններ են հավաքվում: Այս ամեն ինչը չի՞ իմաստազրկում Ցեղասպանությունը, այսինքն՝ այս մարդիկ ասում են Ցեղասպանություն կամ, «այո, կիսում ենք ձեր ցավը», ու դրանով եզրափակվո՞ւմ է ամեն ինչ: Ավելի կոնկրետացնեմ հարցս՝ այս ամենը պետք է ընկալենք որպես մի արարք, որով թուրքերն ազատվո՞ւմ են Ցեղասպանության բեռից ու փակո՞ւմ են հարցը, թե՞ սա իր մեջ տարբեր մակարդակներ ու փուլեր ներառող ճանաչման գործընթացի միայն առաջին փուլն է: Հայերի ճնշումը թոթափելու միջո՞ց է սա:
– Հրանտ Դինքի մահից հետո հայերից ներողություն խնդրող հայտարարության տակ ստորագրեց 30 հազարից ավել մարդ: Սա առանցքային նշանակություն ուներ Թուրքիայի համար, այնտեղ հեշտ չէր 30 հազար մարդ հավաքել: ԱՄՆ նախագահների կողմից ընդունված եզրը՝ Մեծ եղեռն բառը, օգտագործվեց ներողության տեքստի մեջ: Չօգտագործվեց Ցեղասպանություն բառը։
– Ինչո՞ւ:
– Քանի որ տաբու է Թուրքիայում և ոչ միայն․․․ Տեսեք՝ ԱՄՆ նախագահներն էլ չեն օգտագործում այդ բառը:
– Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւ են խուսափում այդ բառն ասել, որովհետև դրանով իրենք իրավական պարտավորություննե՞ր կստանձնեն:
– Իսկապես՝ չեմ կարող պատասխանել, քանի որ տեղյակ չեմ դրա իրավաբանական հետևանքների մասին, սակայն կարծում եմ՝ պետք է շարունակել երկխոսությունը: Եթե լինի երկխոսություն, այն ժամանակ կհասնենք նույնիսկ փոխհատուցման թեմաներին: Պետք է ընդունել, որ Ցեղասպանությունը տաբու է Թուրքիայում, և վերջին տարիների զարգացումները ուշագրավ են: Ինչ էլ լինի, ինչքան էլ քննադատենք Էրդողանին, նրա ապրիլքսանչորսյան ուղերձը կարևոր էր: Այո, թերի էր, պակասներ ուներ, բայց ես, լինելով նրա քննադատներից մեկը Թուրքիայում, կարևորում եմ դա:
Այսօր [դեկտեմբերի 12-ին] ԵՊՀ արևելագիտության ֆակուլտետում մի ուսանող ինձ ասաց՝ հին թշնամին չի կարող նոր բարեկամ դառնալ: Ես պատասխանեցի՝ տղաս, զգույշ եղիր, մտածիր ասածիդ մասին, երկար մտածիր, քանի որ մի օր հասկանալու ես, որ դա այդքան էլ ճիշտ չէ: Երբ դուք մտածեք, որ հին թշնամին չի կարող երբևիցէ դառնալ նոր բարեկամ, դուք հակաճառած կլինեք Եվրամիության գաղափարախոսությանը, որը խաղաղության մի մեծ ծրագիր է: Երբ Կանադայում ելույթ էի ունենում հայերի շրջանակում, միջին տարիքի մի հայ եկավ, ձեռքս սեղմեց ու ասաց՝ դու իմ տեսած առաջին թուրքն ես: Հասկանո՞ւմ եք՝ ինչ եմ ասում․ շփումը կարևոր է:
– Դուք՝ հայերի ցավն ընկալող մարդ, «Մինչև Ցեղասպանությունը չընդունես՝ քեզ հետ չեմ խոսի» նախապայմանը դժվարանո՞ւմ եք հասկանալ:
– Կարծում եմ՝ դա ճիշտ մոտեցում չէ, դրանով դուք փակում եք բոլոր ճանապարհները: Տեսեք՝ Էրդողանի նույնիսկ թերի արտահայտությունից հետո հասարակության որոշ շրջանակներ սկսեցին ընդունել, որ հայերին վատ բաներ են արել, ցավ են պատճառել: Իրենք սկսել են բացահայտել, սակայն դա դեռ չեն կոչում Ցեղասպանություն: Պետք է թույլ տալ, որ պրոցեսը շարունակվի:
– Դուք մի կողմից ցավում եք ԱՍԱԼԱ–ի կողմից սպանված ընկերների համար, մյուս կողմից ընդունում եք՝ եթե ԱՍԱԼԱ–ն չլիներ՝ միջազգային հանրությունը չէր գիտակցի 1915–ի եղելությունները․․․
– Այո, դա գտնում եմ պարադոքսային, սակայն չեմ գովաբանում ԱՍԱԼԱ-ի գործունեությունը: Տեսեք՝ մարդիկ ինչքան են կասկածում. ինձ արևելագիտության ֆակուլտետում հարց են տալիս՝ ո՞րն է քո Երևան գալու նպատակը, մեկ ուրիշն ասում է՝ ինչ անեմ քո գրած գիրքը, եթե վրիժառուներին ավազակախումբ ես անվանում, իսկ մի ուրիշն էլ ասում է՝ դու թշնամի ես, չեմ ուզում խոսել քեզ հետ:
– Իսկ Դուք ի՞նչ պատասխան տվեցիք:
– Ես փորձեցի բոլորին շատ մեղմ պատասխանել և բացատրել: Չգիտեմ՝ ընդհանուր կարծիքը փոխվեց, թե ոչ, բայց ժամանակ առ ժամանակ ծափահարություններ հնչեցին, իհարկե՝ կային չծափահարողներ: Վերջում մի քանի ուսանող, իհարկե՝ ոչ դահլիճում, աստիճանների մոտ եկան ու ծանոթացան ինձ հետ: Իմ երկրում էլ է այդպես:
