Լուսանկարում՝ Հասան Ջեմալն ու Մարիա Թիթիզյանը՝ «Սարն ի վեր» ծրագրի զրուցակիցներ, Երևան, 11 դեկտեմբեր, 2014:
Շուրջ մեկ դար հայ ժողովուրդը,- սպանված, հաշմված, բռնաբարված, պատմական հողերից քշված, կանայք` հարեմներում հայտնված, երեխաները` որբացած, ցրված, անօթևան, անարմատ,- պայքարել է աշխարհի անտարբերության դեմ, պայքարել հիշողության կորստի, ճանաչման ու հատուցման համար, իր պատմական ու օրինական իրավունքների վերականգնման համար։
Շուրջ մեկ դար անց հայ ժողովուրդն արդեն ոտքի է կանգնել այդ աղետալի ողբերգությունից` մերվել հասարակություններին, որտեղ ապրում է, քաղաքականացվել, ռազմականացվել, լոբբինգ արել տարբեր երկրների ու գերտերությունների կառավարություններում՝ հորդորելով ճանաչել իր գոյության ոչնչացման փորձը։
Շուրջ մեկ դար հայ ժողովուրդը կրել է Ցեղասպանության, ինչպես նաև այն իրագործողների ու աշխարհի կողմից դրա ժխտման ծանր բեռը: Իրավացի է ասված, որ ժխտումը ցեղասպանության վերջնական փուլն է:
Ցեղասպանությունը եղել և շարունակում է լինել մի երևույթ, որը բնորոշում է ազգը:
Ինչպե՞ս կարող է որևէ հայ մոռանալ անձնական ու հավաքական կորուստը: Ինչպե՞ս կարող է որևէ հայ չկրել ինքնության մաս դարձած ցեղասպանության դրոշմը: Ինչպե՞ս կարող են ազգը և նրա զավակները չպայքարել դրա ճանաչման և ճանաչմանը հաջորդող բոլոր իրավական հետևանքների համար։
Ի՞նչ անել, երբ այդ Ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչներից մեկի թոռը, անձամբ երկար տարիներ ժխտելով այն, փոխում է տեսակետը և գիրք գրում՝ դրա վերնագրում օգտագործելով «ցեղասպանություն» բառը, ապա գալիս Երևան` խոսելու այդ մասին: Ի՞նչ անել, երբ այդ թոռը «ավազակախումբ» է անվանում «Նեմեսիս» խմբին, որը 1922թ. ազգի կոտորածի վրեժն առնելու նպատակով սպանել էր նրա պապին։ Ի՞նչ անել, երբ նա 1,5 միլիոն հայերի կորուստը համեմատում է մի քանի տասնյակ թուրք դիվանագետների կորստի հետ:
Մենք բարկանում եք։ Շատ ենք բարկանում։ Դուք դրան նայում եք, եթե մեկն ասեր. «Գիտե՞ք, իմ պապը սպանել է ձեր պապին, և ես ցավում եմ: Ես հասկանում եմ ձեր վիշտը, ես կիսում եմ ձեր վիշտը»։ Իսկ հետո՞։ Արդյո՞ք դա Հասան Ջեմալի պատմության ավարտն է կամ նրա պատասխանատվության սահմանագիծը։
Ես մի բան գիտեմ. երբ գրեթե մեկ դար ժխտումից հետո Ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչներից մեկի թոռն ընդունում է, որ կատարվածը ցեղապսանություն էր, կցանկանայի լսել, թե նա անձամբ ինչ է ասում այդ մասին:
Ես կհուսայի, միգուցե միամտաբար, որ նրա ձայնը կմիանա Թուրքիայի մյուս, թեկուզ՝ փոքրաթիվ ձայներին, այդ երկրի ներսում երկխոսություն սկսելու համար: Ի՞նչ կստանանք մենք Ցեղասպանության մասին խոսել ցանկացող այդ ձայների բացակայությունից։
Սակայն մենք չենք ցանկանում լսել դա: Մենք հավատում ենք, որ նրա ձեռքերը ևս արյունոտ են, քանի որ նա Ջեմալ Փաշայի թոռն է: Մենք ցանկանում ենք նրան քարկոծել, հայհոյել, քանի որ նա ներողություն չի խնդրում, երբ խոսում է իր պապի մասին, կամ քանի որ նա ցավում է իր դիվանագետ ընկերների կորստի համար Դե եկեք նրան հայհոյենք ու քարկոծենք, խաչենք նրան, ձեռի հետ՝ նաև նրա երեխաներին, այնպես, ինչպես նրա պապն է արել մեզ։
Այս 100 տարվա ցավի ընթացքում թերևս մենք էլ ենք կորցրել մեր մարդկությունը:
Անպատասխան հարցեր
Մենք ցանկանում ենք լռեցնե՞լ Թուրքիայից եկող ցանկացած ձայն, որը կփորձի ճանաչել անցյալի ոճրագործությունները։ Մեզ համար ընդունելի է միայն, որ Ցեղասպանությունը ճանաչեն գիտնական ու գրող, ինչպես օրինակ` Թաներ Աքչամն ու Օրհան Փամուկը, բայց ոչ երբեք Ջեմալ Փաշայի թո՞ռը:
Մենք գիտե՞նք` ինչ էին անում Աքչամի կամ Փամուկի պապերը, երբ մեր պապերին կոտորում էին։ Ընդունելի՞ է, արդյոք, որ գիտնականը կամ գրողը ցանկանում են ճանաչել Ցեղասպանությունը ոչ թե այն պատճառով, որ խղճի խայթ են զգում հայ ժողովրդի հետ կատարվածի համար, այլ քանի որ կարծում են` դա կարևոր է Թուրքիայի, թուրք հանրության, իրենց երկրում ժողովրդավարության ու արդարության հաստատման համար:
Արդյոք գիտե՞նք, թե ինչ են իսկապես կարծում Աքչամի կամ Փամուկի նման մարդիկ «Նեմեսիսի» կամ ԱՍԱԼԱ-ի, կամ փոխհատուցումների մասին: Բնավ չարդարացնելով «ավազակ» բառի օգտագործումը՝ արդյոք մեզ՝ հայերիս համար անընդունելի՞ է այն ամենը, ինչ կասեր Ջեմալ փաշայի թոռը։
Ավելին, ինչ կարող են Աքչամի կամ Փամուկի նման մարդիկ, երբ նրանք այսքան քիչ են:
Արդյոք եթե Հասան Ջեմալը շարունակեր ժխտել Ցեղասպանությունը, դա որևէ կերպ կնպաստե՞ր Թուրքիայում ըմբռնման և ճանաչման գործընթացին: Եվ այժմ, երբ նրան պիտակավորեցինք որպես զանգվածային մարդասպանի ներողություն չխնդրող թոռան, ինչի՞ հասանք:
Մենք շարունակում ենք հուզական արձագանքնել մի բանի, որը քաղաքական հարց է, արդարության հարց է և Թուրքիայի կառավարության պատասխանատվության հարց է: Արդյոք այսպե՞ս ենք մենք ծրագրում արդարության հասնել մեր ազգի նկատմամբ իրականացված ոճիրի համար… ճչալո՞վ, աղաղակելո՞վ, միմյանց թուրքական պետական քաղաքականության իրագործման մեջ մեղադրելո՞վ։
Հասան Ջեմալը «Նեմեսիսի» անդամներին «ավազակախումբ» անվանեց: ՍիվիլՆեթի լրագրող Ալին Օզինյանը հանրային քննարկման հաջորդ օրը նրա հետ հարցազրույցում անդրադարձավ «ավազակ» բառի օգտագործմանը: Նա ասաց Հասան Ջեմալին, որ «չեթե» [ավազակ] բառի օգտագործումը վիրավորական և ցավոտ էր հայ ժողովրդի համար: Նա ցանկացավ իմանալ` ինչու Հասան Ջեմալն օգտագործեց այդ բառը: Ջեմալը պատասխանեց. «Չգիտեմ: Օգտագործեցի պահի տակ: Միգուցե պետք է ասեի` խումբ կամ կազմակերպություն: Կարծում եմ` իմ մեկժամյա զրույցի ընթացքում ես ասացի շատ ավելի կարևոր բաներ, որոնք ընդգծում են երկխոսության կարևորությունը: Միգուցե նրանց պետք էր մի բան, որպեսզի ստվեր գցեին ամբողջ միջոցառման վրա: Չգիտեմ որևէ այլ ձև` թուրքերեն դա անվանելու համար, միգուցե պետք է խումբ ասեի»:
Այո՛, Հասան Ջեմալը ներողություն չէր խնդրում: Այո՛, նա «Նեմեսիսի» հերոսներին «ավազակներ» անվանեց։ Այո՛, նա նաև գրել է «1915. Հայոց ցեղապսանությունը» անունով գիրք:
Ահա ամբողջ պատկերը: Հեշտ չէ: Չէինք էլ սպասում, որ հեշտ է լինելու: Լինելու է երկար ու խրթին: Շատ ավելի շատ երկխոսություն է պետք լինելու, և ոչ թե հավատով, որ դա փոխում է անձի ներքին համոզմունքները, այլև որ դա թուրքերի համար՝ անկախ նրանց տոհմածառից, թուրքական հանրության և կառավարության համար ուղի է հստակ և միանշանակ հասկանալու մեր դիրքորոշումը և պահանջները:
