Հայերը հավաքվել են դարավոր չինարի ծառի մոտ՝ Մուսա լեռան Խդրբեկ գյուղի մոտ: Լուսանկարը՝ houshamadyan.org-ից:
Սեպտեմբերի 19-ին մուսալեռցիները, և ոչ միայն, հավաքվում են իրենց նոր Մուսալեռ գյուղում եփելու ավանդական հարիսան:
Այս տարի այդ օրը առավել խորհրդանշական է. 2015-ը ոչ միայն Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցն է, այլև Մուսալեռան հերոսամարտի 100-ամյակը:
Մուսա լեռան հարուստ ավանդույթների վկայությունն է մուսալեռցիների բանահյուսությունը: ՍիվիլՆեթը ներկայացնում է Մուսա Լեռան հեքիաթներ:
«Մուսա Լերան ժողովրդական հեքիաթներ»-ի ժողովածուն հրատարակվել է 1973թ., Բեյրութում: Դրանք հավաքել և մշակել է Սոնա Զեյթլյանը:
***
Ժամանակին փայտահատ մը, հազիւ անտառ հասած, «օգնութի՜ւն» կանչող խուլ ձայն մը լսեց: Ձայնին ուղղութեամբ առաջացաւ եւ ինքզինք գտաւ խոր ու մութ փոսի մը առջեւ:
-Օգնութի՜ւն,-կ’աղերսեր ձայնը,- անհատնում հարստութեանս կէսը հալալ կ’ընեմ անոր, որ զիս ազատէ:
Փայտահատը անմիջապէս մէջքի պարանը քակեց ու ցած նետելով կանչեց.
-Անհո ՛գ եղիր, բարկա ՛մ, պարանին ծայրը պինդ բռնէ ու ինծի ապավինէ:
Այս ըսելով ամբողջ ուժով քաշեց: Մէկէն օձ մը նետուեցավ փոսէն դուրս եւ ակնթարթի մէջ անհետացաւ: Մարդը սարսափահար մէկ կողմ քաշուեցաւ, սակայն օգնութեան աղաղակները շարունակուեցան:
-Ամա՜ն, ամբողջ կարավան մը` քառասուն ուղտի բեռ մետաքս ու ապրշում հալալ կ’ընեմ անոր, որ զիս ազատէ:
Գիւղացին սիրտը պնդացուց, զգուշաւոր քայլերով մօտեցաւ փոսին, պարանը երկրորդ անգամ ըլլալով վար նետեց ու ամբողջ ուժով քաշեց: Այս անգամ կապիկ մը դուրս ցատկեց ու իսկոյն կորսուեցաւ: Գիւղացին շշմած` մէկ կողմ կծկուեցաւ, սակայն օգնութեան կանչերը աւելի ՛ աղեկտուր դարձան:
-Ամա՜ն, շնչահեղձ եղայ, կալուածներուս կէսը հալալ կ’ընեմ անոր, որ զիս ազատէ:
Գիւղացին երեսը խաչակնքեց, իրեն ծանոթ սուրբերը օգնութեան կանչեց ու պարանը երրորդ անգամ ըլլալով վար նետեց: Սակայն այս անգամ ալ առիւծ մը մռնչելով դուրս խոյացաւ ու արագորէն հեռացաւ: Փայտահատը ծառ մը մագլցեցաւ ու այլեւս չհամարձակեցաւ վար իջնել, մինչդեռ փոսին խորերէն եկող ձայնը հետըզհետէ աւելի մեծ խոստումներ կ’ըներ:
Լուսանկարը՝ musaleranjar.com-ից:
-Օգնութի՜ւն, զիս փրկողը մինչեւ մահ հանգիստ ու երջանիկ պիտի ապրի: Ափ ու չափ չունեցող(**) հարստութեանս կէսը իրեն հալա ՛լ կ’ընեմ:
Օրուան հացի կարօտ, բազմանդամ ընտանիքի տէր փայտահատը չդիմացաւ, ծառեն իջաւ ու չորրորդ անգամ ըլլալով պարանը վար ձգեց: Այս անգամ միջին տարիքի, իշխանական հագուստ-կապուստով մարդ մը երեւաց փոսին բերանը, տարօրինակ նայուածքով դիտեց իր ազատարարը, ապա, լայն շունչ քաշելով, շտապ քայլերով հեռացաւ: Գիւղացին շքեղ հագուստ-կապուստէն այնքան տպաւորուեցաւ, որ մտքէն իսկ չանցուց իր փրկած մարդուն տուած խոստումները յիշեցնել, գէթ ուր բնակիլը հարցնել:
Յաջորդ օր` մութնուլուսուն, փայտահատը կպատրաստուէր գործին երթալու, երբ յանկարծ օձ մը, կապիկ մը եւ առիւծ մը յայտնուեցան.
-Բարի ՛ մարդ, – լեզու ելաւ օձը` բերնէն անգին քար մը ձգելով, – զիս լոյս աշխարհ հանելուդ համար, մէկ օրդ հազար ըլլայ, հոգ ու ցաւ չունենաս:
Կապիկը ուսէն մաթուզենիի (*) փայտէ շալակ մը վար առաւ ու իր կարգին մաղթեց.
-Բարիքներն ու օրհնութիւնը տունէդ անպակաս ըլլան:
Իսկ առիւծը քառասուն ոչխար առաջ քշելով աւելցուց.
-Հող որ բռնես, ոսկի դառնայ:
Գիւղացին խորապէս զգածուեցաւ. որո՞ւ մտքէն կանցներ, որ կենդանիները բարիքը չեն մոռնար:
Օր գնաց, օր եկաւ, գիւղացին որոշեց օձին նուիրած գոհարը քաղաք տանիլ ու ծախել: Հազիւ ոտքը դրաւ ոսկերիչներու մեծ շուկան, դատարկապորտ մը զինք նշմարեց ու իսկոյն մօտեցաւ:
-Հոս ի՞նչ գործ ունիս, ա ՛յ մարդ: Գիւղացիները ցորենի շուկան կ’երթան եւ ոչ թէ ոսկիի:
-Բայց ես գոհար մը ունիմ ծախելիք:
-Գոհա՜ր,-բացականչեց միւսը ու գիշատիչ թռչունի նման խոյացաւ իր զոհին վրայ: -Եկուր, քեզ ամենամեծ վարպետին քով տանիմ:
Եւ միամիտ գիւղացիին թեւէն քաշելով տարաւ ցած ու մութ խանութ մը: «Վարպետը» խոշորացոյցը աչքին դրաւ, գոհարը քննել ձեւացուց եւ յանկարծ ոտքի ցատկեց.
-Այս քարը ի’մս է, այս քարով է, որ թագաւորին աղջկան մատանի պիտի շինէի: Ղուրպան ըլլամ զօրութեանդ, ո՜վ արդարադատ Տէր, գողը իր ոտքով խանութս բերիր:
-Ի՞նչ գող, – զարմացավ գիւղացին` աչքերը լայն-լայն բանալով,-այս գոհարը օձը ինծի նուիրեց:
-Հա ՛, հա ՛, հա ՛, ո՞վ է լսեր, որ օձը նուէր տայ, այդ սուտերդ դատաւորին կլլեցուր:
Լուսանկարը՝ houshamadyan.org-ից:
Խեղճ գիւղացին դատարան քաշքշեցին: Դատաւորը երկար հարցուփորձ ըրաւ, սակայն փայտահատը միշտ նոյն պատասխանը տուաւ.
-Ես կեանքիս մէջ գողութիւվ չեմ ըրած, չոր հաց կերած` ուրիշին ունեցածին ձեռք երկարած չեմ: Այս գոհարը օձը ինծի նուիրեց:
Ի վերջոյ դատաւորը ըսաւ. «Ա ՛յ մարդ, հոս դատարան է, ըսածդ ապացուցանելու համար վկայ ունի՞ս»:
-Մե ՛նք ենք իր վկաները,- յանկարծ լսուեցաւ երախտագէտ կենդանիներուն ձայնը եւ իրարու ետևէ եկան օձը, կապիկն ու առիւծը:
Դատաւորը պահ մը զարմացած լռեց, ապա ըսաւ.
-Դատարանը մարդու վկայութիւն կ’ընդունի միայն:
-Ուրեմն, սպասէ, – ըսին կենդանիները միաբերան եւ դուրս եկան:
Շատ չանցած` վերադարձան քաղաքին յայտնի կարաւանատիրոջ հետ: Մարդը յայտնապես դժգոհ էր ու կ’ուզէր խոյս տալ, սակայն կենդանիները զինք շրջապատած էին:
-Այս գիւղացին կը ճանչնա՞ս,-հարցուց դատավորը:
-Չեմ կարծեր,-կմկմաց կարաւանատէրը:
-Չե՞ս կարծեր,-ֆշշաց օձը,- այսքան շու՞տ մոռցար, որ հարստութեանդ կէսը ա ՛յս մարդուն խոստացար, երբ պարանը ե ՛ս խլեցի ու փոսին մեջէն դուրս եկայ:
-Ամբողջ կարաւան մը` քառասուն ուղտի բեռ մետաքս ու ապրշում խոստացար ա ՛յս մարդուն, երբ պարանը ե ՛ս խլեցի ու լոյս աշխարհ ելայ,- ավելցուց կապիկը:
-Կալուածներուդ կեսը կէսը ա ՛յս մարդուն խոստացար, երբ պարանը ե ՛ս խլեցի ու հոգիս ազատեցի,- մռնչեց առիւծը:
Եւ կենդանիները սպառնալից սպասեցին: Ճարահատ` կարաւանատէրը խոստովանեցաւ…
Արդարութիւնը հաստատուեցաւ: Դատարկապորտն ու իր մեղսակիցը զնտան նետուեցան, իսկ կարաւանատէրը հարկադրուեցաւ տուած խոստումները յարգել: Աղքատ փայտահատը դարձավ յայտնի մեծատուն, իսկ օձը, կապիկն ու առիւծը դարձան իր ընդարձակ կալուածներուն հաւատարիմ պահակները:
*մաթուզենի – մշտադալար, գեղեցկատերեւ , կարմիր կեղեւով, համեղ պտուղներով ծառ, որուն փայտը ճեպէլ-մուսացիները կը գործածէին սանտրագործութեան եւ դգալագործութեան համար
**Ափ ու չափ չունեցող – անսահման
