Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը պատմական Կիլիկիայի տարածքում գտնվող Սիսի կաթողիկոսարանի վերադարձի հարցով Թուրքիայի դեմ դատական հայց էր ներկայացրել: ԱՄՆ-ում բնակվող պատմաբան Կարապետ Գրիգոր Մոմճեանը ՍիվիլՆեթի հետ զրույցում ընդգծում է, որ նման հայցերը պետք է կատարել համահայկական համաձայնությամբ ու թափանցիկությամբ և ոչ թե ժամանակավոր ծափահարության համար:
– Դուք կասկած եք հայտնում արդյո՞ք Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը Սիսի կաթողիկոսարանի վերադարձի հարցով Թուրքիայի դեմ իրավական պահանջ ներկայացնելիս խորհրդակցել է օրինակ Հայաստանի ղեկավարության կամ Սփյուռքի հետ։ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա-ն այդ մասին հայտնվեց Երևանում՝ Հայաստան-Սփյուռք խորհրդաժողովի ժամանակ՝ 2014 թ. սեպտեմբերի 19-ին։ Մի՞թե խոսուն փաստ չէ։
– Թէ հարցի կապակցութեամբ յայտարարութիւն է արւել Երևանում՝ Հայաստան–Սփյուռք խորհրդաժողովի ժամանակ՝ 2014 թ․ սեպտեմբերի 19-ին, չի նշանակէր, որ հարցը Հայաստանի ղեկավարության կամ Սփյուռքի կազմակերպութեանց հետ համատեղ քննարկուած ու միասնաբար ճամբայ ելած հարց է: Եթէ այդպէս է, պէտք է յայտարարութիւնը այդ մասին ալ խօսէր ու յստակացնէր՝ թէ դա համահայկական բնոյթ է կրում: Ցարդ եղած յայտարարութիւնները այդպիսի բան չեն ներշնչում: Եթէ այդպէս է, ապա լաւ կ’ըլլայ, որ այդ մասին աւելի բաց ու թափանցիկ յայտարարութիւն կատարուի…
– Երբ պահանջը ներկայացվել էր Թուրքիայի սահամանադրական դատարանին, արձագանքեց Քոզանի քաղաքապետ Մուսա Օզթյուրքը՝ հայտարարելով. «Հայերին և ամբողջ աշխարհին ուզում եմ ասել՝ մենք ոչ մեկին մի թիզ հող անգամ չենք տալու»։ Թուրքիայում կարծես այն ընկալվում է ոչ թե եկեղեցապատկան գույքի վերադարձի հարց, այլ հողային պահանջ։ Իրականում ի՞նչ է այն։
– Իբրեւ ինքնիշխան պետութիւն, թուրք ներկայացուցիչները անշուշտ որ հարցը «հողային պահանջ»ի պիտի վերածեն որպէսզի խաթարեն հայութեան հիմնական հողային պահանջների հարցը Թուրքիայից: Սա իրենց մաքսիմալական մօտեցումը պիտի ըլլայ: Միւս կողմէն, հարց կը ծագի, որ նման դատական հարց Կաթողիկոսի կողմէ ներկայացւիլը, իբր հայութեան մի կարեւոր մասը ներկայացնող պատասխանատու անձ, կարո՞ղ է հայութեան միասնական հողային պահանջի մակարդակէն դուրս բերել ու վերածել մի կողմի (եւ ըստայնմ՝ անհատական) վերաբերող դատական հարցի, ոնց որ անհատ մը նման կալուածային դատ յառաջացնի: Նման պարագայի հարց կը ծագի նաեւ, որ կարո՞ղ է նման դատ վնաս պատճառել հայութեան միասնական հողային պահանջի վարկածին…
– Ինչպես և սպասվում էր, Թուրքիան մերժեց Սսի կաթողիկոսարանի վերադարձի պահանջը։ 2014-ին Արամ Ա-ն հայտարարել էր, որ «եթէ դատը կորսնցնենք, դա՛րձեալ յաղթած կ’ըլլանք, որովհետեւ ցեղասպանին ու միջազգային համայնքին գործնապէս յիշեցուցած կ’ըլլանք թէ հայ ժողովուրդը կը մնայ պահանջատէր իր իրաւունքներուն, որքան ալ տարիներու թիւը մեզ հեռացնէ Հայոց Ցեղասպանութեան թուականէն»: Արդյո՞ք այն հաղթանակ է և թե հաղթանակը է, ի՞նչ է շահում հայությունն ու Հայաստանը։
– Երկրորդ հարցի պատասխանիս մէջ նկատի առնուած հարցադրումները ի մտի ունենալով, ինձ համար յստակ չէ, թէ նման դատ «համայն հայութեան պահանջներու»ն յաղթանակ ապահովող բան ըլլայ: Նոյնիսկ եթէ դատը շահուի, որը հարցական է, նրան տալ «եթէ դատը կորսնցնենք, դա՛րձեալ յաղթած կ’ըլլանք, որովհետեւ ցեղասպանին ու միջազգային համայնքին գործնապէս յիշեցուցած կ’ըլլանք թէ հայ ժողովուրդը կը մնայ պահանջատէր իր իրաւունքներուն, որքան ալ տարիներու թիւը մեզ հեռացնէ Հայոց Ցեղասպանութեան թուականէն», կը թուի, թէ աւելի լօզունքային է, քան թէ իսկական, որովհետեւ դա չի նշանակում, որ յաղթանակը համայն հայութեան հողային պահանջները գոհացնող եւ արդարութիւնը վերականգնող իրադրութիւն ըլլայ: Ահա այդ իրավիճակն է, որ մտահոգիչ է առնուազն ինձ համար…
– Թուրքիային ներկայացված փաստաթղթում նաև պահանջվող գումարի չափ է նշված։ Ըստ ձեզ՝ սխա՞լ է այդ։
– Հարցը երկար-բարակ բացատրութեան կը կարօտի: Կարճի կապելով ըսեմ, որ երբ դատը ներկայացուեցաւ, գումարի խնդիրը չկար յայտարարութեան մէջ, իսկ երբ ոմանք, թղթածրարը քննելով, զայն մէջտեղ բերին, այն ատեն էր, որ բացատրութիւն տրուեցաւ, որ նման դատ ներկայացնելը կ’ենթադրէ գումարային հատուցում ալ ներկայացնել: Հետեւաբար, նախ այդ, որ ի սկզբանէ թափանցիկութիւեն հաճս հայ ժողովուրդին խնդրոյ առարկայ դարձաւ, իսկ երկրորդ ստեղծուեցաւ կարելիութիւն, որ դատի շահման պարագային կարող է դրամական հատուցում տրուի: Հիմա հարց տանք մենք զմեզ` նման հատուցում ի՞նչ անդրադարձ կ’ունենայ «հայութեան Թուրքիայէն հողային պահանջի»ի հիմնահարցին: Այդ կը ձգեմ ընթերցողի հայեցողութեան…
– Արամ Ա կաթողիկոսը հայտարարել էր, որ դեկտեմբերի 6-ին Սիսի կաթողիկոսարանի վերադարձի հարցով դիմելու էր Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։ Դողու Փերինչեքի օրինակը հաշվի առնելով՝ ի՞նչ զարգացումներ եք կանխատեսում։
– Ես այս մասին կարծիքս յայտնել եմ հետեւեալ կերպ իմ ֆէյսպուքեան էջի վրայ.
Սիսի Կաթողիկոսութեան կալուածի դատական հարցը, որ մերժուած էր Թուրքիոյ բարձրագոյն ատեանին կողմէ, այժմ յանձնուեցաւ ՄԻԵԴ-ին (Մարդկային Իրաւանց Եւրոպական Դատարան): Յիշեցման կարգով ըսեմ, որ այս նոյն դատարանն է, ուր Փերինչէքի հարցով շռնդալից պարտութիւն կրեցինք տարի մը առաջ (այսուհանդերձ, չվարանեցանք հրաշալի մեծարանքի արժանացնել հայութիւնը ներկայացնող ու պարտուող փաստաբանները՝ Ամալ Քլունին ու մի ոմն Ռիչըրտ կոչուածները): Հիմա մեր առջեւ կայ երեք կարելիութիւն.-
1. ՄԻԵԴ-ը դատէ մեր հաշուին ու Թուրքիոյ պարտադրէ վերադարձնել կալուածը, ինչ որ աներեւակայելի է, որով չես կրնար նման բան պարտադրել ինքնիշխան պետութեան մը վրայ:
2.ՄԻԵԴ-ը Թուրքիոյ յանձնարարէ կալուածի գինը վճարել: Այս ալ գրեթէ պարտուողական է հայութեան համար, որով խնդիրը երբէք դրամ ստանալը չէր:
3.ՄԻԵԴ-ը մեր օգտին չդատէ: Այս պարագային պարտութիւնը շռնդալից կ’ըլլայ եւ նոյնիսկ ապագային իբրեւ նախընթաց կրնայ գործածուիլ Թուրքիոյ կողմէ եթէ հայ անհատներ իրենց կալուածներու համար դատ ուզեն բանալ զանոնք վերստանալու համար:
Եզրակացնենք…նման ֆիասքոյէ մը ի՞նչ պիտի շահի հայութիւնը…Կը մնայ որ եթէ նոյնիսկ պարտուինք…նոր «Վարդանանց» մը կը կերտեն ու հալած յիւղի պէս կը կլլենք…
Աւելցնեմ, որ կայ եւ չորրորդ վարկած, որը օրին չուզեցի նոյնիսկ արտայայտել.- Թուրքիա կ’ընդունի դրամական հատուցում վճարել կալուածի դիմաց, բայց այդ հատուցումը կվճարի ոչ թէ հայցող կողմին, այլ Թուրքիոյ Հայց Պատրիարքարանին: Կը կարծեմ, որ նման իրադրութիւն կարող է հայկական ներքին անախորժ կացութիւն յառաջացնել, որը լաւ չի սազի մեր իրականութեան հետ ու նոր բարդութիւնների կը տանի…
– Ի՞նչ եք կարծում, սխալ է նման ձևաչափով դիմումեր կատարելը։ Ի՞նչ ճանապարհներ եք տեսնում։
– Երբ հարցը արծարծեցի, ոմանք զայն դիտեցին ուղիղ յարձակում Արամ Ա Վեհափառի վրայ: Հոս կ’ուզեմ ընդգծել, որ նման մտադրութիւն երբեք չեմ ունեցած: Նպատակս նման հարցերը իրենց բարւոք լուծումին հասցնելն է: Եթէ նման դատեր պիտի բանանք թող այդ կատարուի համահայկական համաձայնութեամբ ու թափանցիկութեամբ, որպէսզի բոլորս ալ պարտաւոր դառնանք մինչեւ ծայր պաշտպանել, նոյնիսկ աչքի առջեւ ունենալով կորսնցնելը: Իմ հարցս այն է, որ նման դատեր ժամանակաւոր ծափահարութեան կամ ժողովրդականութիւն շահելու համար չկատարուին, այլ մեր ազգային դատը յառաջ մղելու համար: Իսկ երբ այդ ըլլայ հիմնական ատաղձը, այդ պարագային այդ պէտք է ըլլայ համահայկական բնոյթով ու բոլոր կողմերու համախումբ ուժերու մէկտեղումով: Մտքերը բարի եւ վեհանձն կրնան ըլլալ: Սակայն, միայն այդ բաւարար չէ: Պէտք է նման հարցեր մասնագիտական այնպիսի քննարկումի ենթարկուած ըլլան, որ քննեն նաեւ այն պարագաները ուր ակդի անյաջողութիւնն ու ատոր վնասներն ալ նկատի առնուած ըլլան ընդհանուր ռազմավարութեան մէջ (Փերինչէքի օրինակը այս իմաստով ցայտուն է):
Հարցազրույցը՝ Գոռ Երանյանի
