Մտավորականներին շարունակ մեղադրում են կարծիքի անհամաչափության համար. նրանց հարցադրումներն ու գնահատականները համարժեք չեն իրական խնդիրներին: Արժեր, սակայն, այլ մակարդակում մտածել խնդիրը: Արդյո՞ք որևէ ոլորտում մասնագիտական ասելիք ունենալն ուղիղ համեմատական է քաղաքացիական դիրքորոշման հստակությանը: Մի օբյեկտիվ տարակուսանք, որ, սակայն, չի ազատում նրանց պատասխանատվությունից, այլ միայն ավելի խորքային պատասխանատվություն է բարդում:
Սխալը տեղի է ունենում սոցիալական առաջնահերթությունների մեկնաբանման գործընթացում, երբ նաև հարցերի պատվիրակում է կատարվում, այսինքն՝ որոշվում է, թե ով պետք է հնչեցնի հարցը կամ դիրքորոշումը: Եվ ապա այդ հարցերի տեղը. բոլոր հարցերն ուղղորդվում են դեպի ճակատ կամ, այլ կերպ ասած, դեպի առանցք: Հարցերի տարածման այլ ուղիներ և հասցեատերեր չկան, այդ պատճառով դրանք միայն վերև են ուղղվում, և նորից հարց է դառնում այս աստիճանակարգությունն ինքնին. ինչո՞ւ է գործնականում շարունակ առաջանում վերևի այս մետաֆորը: Այդ վերևի թերացման արդյունքո՞մ է ամեն ինչ դեպի վեր ուղղվում, թե՞ ներքևի օղակներն անկախ են իրենց խափանվածության մեջ: եթե ֆրանսիացի հայտնի սոցիոլոգ Պիեռ Բուրդյոյի եզրույթներով ասենք, սխալ ագենտների ենք պատվիրակում՝ սխալ դաշտում գործելու: Բայց այս սխալը տեղի է ունենում մտավոր փորձառությունից առաջ և դրանից անկախ, ուստի այստեղ մտավորականների ուղղակի մեղքը չկա: Ճիշտ կլիներ անուղղակի մեղքից խոսել, բայց այստեղ էլ առաջանում է հավն է ձվից, թե ձուն հավից անլուծելի հարցը: Փաստն այն է, որ երբ համաժամանակյա և հարաբերականորեն տրոհված բաղադրիչների զարգացման պրակտիկաները դանդաղընթաց են, մեխանիկորեն դրանց միացման և «բոլորը մեկում, մեկը բոլորում» գործողություններ և դերեր ենք ակնկալում: Այստեղից էլ սոցիալական դերաբաշխման խնդիրը. շատ խնդիրներ, որոնց մենք այլ անուններ ենք տալիս, խորքում հենց սա են: Այս մարդիկ մեղավոր չեն, որ առանցքային հարցեր չեն տալիս: Նրանց այստեղ մեղադրելով՝ անտեսում ենք մեղքի, պատասխանատվության և հանձնառության իրական տեղը՝ ամեն մեկն իր ոլորտում:
Բայց մտավորականներից ունեցած ակնկալություններն էլ մեծ մասամբ տեղեկատվական առիթներով են թափ հավաքում՝ մնալով միայն հրապարակախոսության մակարդակում և այլ՝ հաստատութենական (ինստիտուցիոնալ) մակարդակներում չձևակերպվելով որպես սոցիալական խնդիր: Այստեղ մտահոգիչ են այն կարճ ժամանակամիջոցները, որոնցում հարցը ժամանակավրեպ է դառնում նոր, ավելի կարևոր դարձող օրակարգերի հայտնությամբ, և հարցի առկախում – պաբերականացումը: Այս անցողիկությունն անշուշտ բոլոր արագություններին է բնորոշ տեղեկատվական աշխարհում, բայց հաստատութենական սահմանների որոշակիությունը պակաս վտանգավոր է դարձնում այս խնդիրը, ավելին՝ պակաս խնդրական և անգամ բնականոն, երբ սա արդեն խնդիր էլ չէ: Հաստատութենական ոլորտները «պահեստավորում» են խնդիրները և զբաղվում դրանցով իրենց սեփական կանոնների և տեմպերի համաձայն:
Իսկ ի՞նչ ունենք մենք
Արժեքավոր հարցադրումների արագ հնացում, երբ, լրագրային ժարգոնով ասած, «հում ձկան կյանքը»՝ բնորոշ լուրին, տարածելի է դառնում գրեթե բոլոր հարցադրումների նկատմամբ: Անկայուն վիճակում գտնվող երկրում մտավոր հարցը հում ձկան կյա՞նք ունի: Անշուշտ, բնական է օրակարգային հարցի առկայությունը սոցիալական առաջնահերթությունների աստիճանակարգության մեջ, որ շարունակ փոփոխվում է՝ քաղաքական ժամանակի փոփոխություններին համընթաց: Ինտելեկտուալ հարցի տևական բացակայությունը հեշտացնում է սա ավանդույթի բացակայության պատճառով: Անախրոնիզմն առաջանում է առանցքում օրակարգերի հարափոփոխության հետևանքով. քանի որ ամեն ինչ դեպի առանցք է ուղղվում, ամեն ինչ ենթարկվում է նրա դինամիկային: Սակայն պետք է հասկանալ, որ ինտելեկտուալ հարցը չի արտադրվում առանցքում: Այն նախ մշակվում է կողմնակիորեն և ապա նոր առանցքում հայտնվելու լիազորություն ստանձնում կամ ձեռք բերում: Այս կողմնակիությունը պայման է, որ դրանք արտադրվեն: Ինտելեկտուալ հարցը չպետք է այդքան շուտ հնանա: Այդ հրապարակախոսությունն է, որ ամեն անգամ արդիականացման և արդիականության տպավորության արտադրման խնդիր է դնում:
Սակայն ինչը չի արդիականանում մեդիայի միջոցով և մեդիայի կանոններով, մեզանում կարծեք գոյություն չունի, որովհետև մենք արդիականության այլ, պակաս հրատապ հարթակներ չունենք: Մեդիան կա՛մ անվերջ տրոհում է, կա՛մ ընդհանրացնում հրապարակախոսաբար, հետևաբար իմաստն այստեղ չի արտադրվում հիմնավորապես: Բայց Հայաստանում օրակարգերը գրեթե երբեք չեն սահմանվում առանց մեդիայի մասնակցության կամ առնվազն որպես հարթակ ունենալով մեդիան: Բացի այդ՝ բոլորի աչքն առանցքին է՝ դրան բնորոշ հրատապությամբ։
Մեզ նաև դանդաղ մտածվող մտքեր են պետք
Մինչդեռ մեզ նաև պակաս հրատապ մտքեր են անհրաժեշտ, դանդաղ մտածվող մտքեր: Այստեղ մտավորականի իսկական դերը նման դանդաղ մտածվող մտքեր ունենալու հանձնառությունն է: Երբ Հայաստանում խոսում ես հումանիտար գիտելիքի մասին կամ հումանիտար գիտելիքի անունից, գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար հեծանիվ հորինելու տխրահռչակ անխուսափելիությունը հաղթահարելու գրեթե միակ թերի հնարավորությունը դառնում է տեղական փորձի ուսումնասիրությունը և համաշխարհային հումանիտար գիտելիքի հասցեական կրկնությունը. այստե՛ղ են մտավորականների իրական մեղքը և պատասխանատվությունը:
Վերջերս մտավորականներին մեղադրում էինք, որ չեն տարբերում մասնավոր և ընդհանուր հարցերը: Բայց ինչպիսի՞ն է մասնավոր և ընդհանուր հարցերի հետ նրանց առնչվածությունը: Գուցե այս մարդկանց ավելի շատ մտածելու ունակություն վերագրելով՝ նրանց մեր աչքում ամեն ինչի մասին մտածողնե՞ր ենք դարձրել: Մի՞թե չի կարող հարց լինել՝ ո՞րն է մտավորականի մտավոր իրավասության ոլորտը, մտավորականի «մտավոր ծածկույթը»: Այն, ինչ դրդում է հավելյալ ակնկալություններ ունենալ մտավորականից, մտածելու կարողությունն է, ավելի շատ մտածելու փորձառությունը: Բայց այն ընդհանուր սիլոգիզմները, հումանիտար հետազոտությունների թեկուզև ամենաթարմ մեթոդները, որոնցով մտածում է մտավորականը (սա էլ լավագույն դեպքում), մի՞թե անկախ են մասնավոր ոլորտների բովանդակություններից, երբ մտածելու «եթե, ապա»-ներում կոնկրետ փոփոխականներ են դրվում: Ընդհանուր կարողությունը որքանո՞վ է բավարար և ճշգրիտ մասնավոր ոլորտների համար: Անհրաժեշտ է, օգտակար է, բայց ոչ բավարար: Որպես ապացույց՝ թեկուզ հենց այն, որ մտածելու եղանակներին ավելի վարժ տիրապետելը բաղադրելու և միացնելու այնպիսի ընթացակարգեր է ենթադրում, որոնց դեպքում հարցերը հռչակագրերի նման չեն արտադրվում: Մտավորականն իրավունք ունի՛ թեկուզ կարևորագույն ամեն ինչի վերաբերյալ կարծիք, առավել ևս՝ հրատապ կարծիք չունենալու, առավել ևս՝ չհայտնելու, որովհետև նրա մեջ ավելի ուժեղ է ոչինչ չիմանալու հայտնի տարակույսը:
Սա նաև քաղաքական գնահատականներն իրենք իրենց ավելի իրազեկ և հմուտ համարող մարդկանց վերապահելու որոշում է՝ թեկուզև ոչ այնքան հասկանալի հաստատութենական սահմանների և իրավասությունների չգոյության և չընկալման համապատկերում:
Ո՞ւմն է առհասարակ սոցիալական հարցի գործառույթը
Պետք է տարբերակել հարցերը: Մտավորական հարցը կողմնակիորեն մշակվող հարցն է, լրագրողինը՝ առանցքում (կենտրոնի հետ հարաբերությունների, քաղաքական օրակարգերի հետ «տուրևառի» իմաստով): Եվ լրագրողը ևս արժեքային ընտրախավի անդամ է, ուստի նրա՛ն պետք է պատվիրակել որպես առանցքում երևան եկող սոցիալական հարցի արժեքային բաղադրիչի բարձրաձայնող: Իսկ կողմնակի աշխատանքի փորձառություն չունեցող մտավորականը չի կարող իրապես մասնակցել և հարց ունենալ, ինչը մենք նրանից շարունակ ակնկալում ենք: Ուստի շարունակ հակասություններ են առաջանում մտավորականների գործառույթներից բխող մասնակցության և դրանց հանրային ընկալումների միջև: Անգամ Անտոնիո Գրամշիի պատկերացրած գործուն մտավորականը, որին նա օրգանական մտավորական էր անվանում, չի կարող առանց այդ կողմնակիության մասնակցել:
Առանց տարբերակման և որոշարկման համատարած քաղաքացիականության (քաղաքացիականությունն ուղղակիորեն հանգեցվում է քաղաքական գնահատականի սրությանը) այս պահանջի տարակուսելիությունն ավելի նկատելի է ոլորտների մասնավորության իրավունքի ֆոնին: Եվ, բացի այդ, կա մի բան, որ կարելի է և մտավորական էթիկա կոչել, որի մասին լավ է գրել Ումբերտո Էկոն. «… Գործելու համար պահանջվում է վերացնել կիսատոներն ու երկիմաստությունները (այդպիսին է հրաման արձակող ֆիգուրների անփոխարինելի դերը բոլոր գործընթացներում), իսկ մտավորական գործառույթը, հակառակը, երկիմաստություններն ի ցույց դնելն է ու դրանց վրա լույս սփռելը»:
Վերջերս համացանցային տարբեր հարթակներում համաշխարհային մտքի նման օրինակներ են թարգմանվում, որտեղ առանցքում է մտավորականի սոցիալական դերի և պատասխանատվության հարցը: Բայց այս օրինակները դեռևս լուսանցքային մտածումներ են և հեռու ինչպես ակադեմիական շրջանակներից, այնպես էլ մեդիա օրակարգերից, որտեղ կարող էին մտավորականների մասին խոսող կողմ դառնալ:
Այսպիսով՝ մեկուսիության անհնարինությունը հաստատութենական սահմանների չգոյության արդյունք է, սակայն սրա արձանագրումը քիչ օգտակար կարող է լինել փաստացի իրավիճակում՝ որպես լուծման բանալի: Ամեն անգամ նորից հարկ է լինում մտածել՝ ինչո՞ւ է ինտելեկտուալ հարցադրումները հրապարակախոսական դարձնելու կարիք լինում, և ապա՝ դարձնե՞լ դրանք այդպիսին, թե՞ ոչ: Բայց առաջնորդվենք ամեն ինչից մի բան ստեղծելու դրական արժեբանությամբ, որ կարող ենք «փակուղիները կահավորել» անվանել: Ուրեմն փորձենք դրական արդյունք կորզել հրապարակախոսությունից:
Հրապարակախոսական հարց տալով մտավորականներ-նախագահ հանդիպման, մտավորականներին պառակտել-չպառակտելու, մտավորականներին կիրառել-չկիրառելու վերաբերյալ ակտիվացող քննարկումների տեղեկատվական առիթներով՝ կցանկանայինք հստակեցնել և մեդիաարդիականացման միջոցով թեմայի շրջանառման կողմ դարձնել հարցի հաստատութենական դիրքը: Սա միջանկյալ մի հարց է, որ փորձում է հարաբերել մտավորական և հանրային պրակտիկաների օրինաչափությունները:
Սովորաբար մենք խոսում ենք մտավորականների հարցերի և հասարակական խնդիրների անհամաչափության մասին, սակայն ինչպե՞ս չի նկատվում այն վտանգը, որ պարունակում է այս մոտեցումը՝ սկզբից ևեթ սխալ արդյունքի հանգելու դատապարտվածությունը. չէ՞ որ այստեղ զանց են առնվում հարց տալու ձեռնահասության (կոմպետենտության) և համաչափության հարցը, ընդհանուր առմամբ՝ ակնկալվող հարցի ծագման ոլորտի սոցիոլոգիական և հաստատութենական հանգամանքներով պայմանավորված բոլոր խոչընդոտները:
Մարիամ Կարապետյան, մեդիա հետազոտող, բ. գ. թ.
