Հռչակավոր տնտեսագետ Տարոն Աճեմօղլուն տեսակապի միջոցով մասնակցել է Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարանի Հայագիտության ինստիտուտում կայացած քննարկմանը, որը կրել է «Հայաստանը վաղը․ քաղաքացիական դիվանագիտությունը՝ գործողության մեջ» խորագիրը։ [Քննարկմանը տեսակապի միջոցով միացել էին նաև Հայաստանի նախագահ Արմեն Սարգսյանը և վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը։] Աճեմօղլուի հետ զրուցել է Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարանի Հայագիտության ինստիտուտի տնօրեն Սալբի Ղազարյանը։ Զրույցը թարգմանաբար՝ ստորև։
– Ասացեք խնդրեմ,- մի հիմնարար հարց, ինչի մասին բոլորս ենք ուզում իմանալ,- այն, ինչ մենք մինչ այժմ ունեինք Հայաստանում, արդյոք որևէ չափով ավազակապետությո՞ւն (kleptocracy) էր, երբ նորմալ էր համարվում երկրի ռեսուրսների հետ վարվել այնպես, ինչպես իշխող վերնախավն էր ցանկանում՝ խելամիտ կամ ոչ խելամիտ։ Ինչպե՞ս մենք կարող ենք այդ կետից հասնել հավասար մրցակցության դաշտի։
– Կարծում եմ՝ դա մեր օրերի շատ կարևոր հարց է, և ոչ միայն Հայաստանի, այլև շատ երկրների համար։ Գրեթե կասկած չկա, որ Հայաստանը, մեծ հաշվով, ավազակապետություն էր վերջին երկու տասնամյակների և անգամ ավելի շատ ժամանակահատվածում։ Հրաշալի է, որ այժմ Հայաստանը շրջադարձի կամ պոտենցիալ շրջադարձի կետում է։ Սակայն, ցավոք, որևէ երկրի համար միասնական դեղատոմս չկա, որին նրանք պետք է հետևեն և թոթափեն ավազակապետությունը։ Ահա թե ինչպես եմ ես մտածում․ այդպիսի փոփոխությունը երկու կողմ ունի։
Առաջին կողմն այն է, որ պետք է լինի քաղաքական խաղաղ անցում։ Դա պահանջում է, որ սկսվի քաղաքական փոփոխության գործընթաց, որը դուրս չգա վերահսկողությունից և չվերածվի քաղաքացիական մեծ պատերազմի կամ մահացու զինված բախումների տարբեր խմբերի միջև։ Հայաստանը թերևս հրաշալի կերպով կարողացավ դա անել։ Մենք քաղաքական փոփոխությունների գործընթացի մեջտեղում ենք։ Առնվազն հին գվարդիան դուրս է մղվել, նոր դեմքեր, նոր ավյուն և նոր հեռանկարներ կան։ Եվ, որ ավելի կարևոր է, մեծ խանդավառություն կա հասարակությունում՝ քաղաքացիական հանրությունում, իշխանությունում, բիզնես շրջանակներում, Սփյուռքում, ամենուր,- որ մենք կարիք ունենք փոփոխությունների, և հիմա դրա ճիշտ ժամանակն է։ Սա իսկապես մեզ համար առաջ շարժվելու նախադրյալների հրաշալի հնարավորություն է։
Երկրորդ կողմն այս գործընթացի հեշտ չէ։ Եվ դա այն է, թե գործնականում ինչպես եք կարողանալու փոխել գոյություն ունեցող ավազակապետական համակարգի խորքային կեղեքիչ (extractive) բնորոշիչները, և ստեղծել մի համակարգ, որտեղ կա խաղի հավասար դաշտ, կան խթանող գործոններ, հնարավորություններ, և մարդիկ քաջալերված են արդունավետ մասնակցելու երկրի տնտեսական և սոցիալական կյանքին։
Մենք գիտենք, որ դա պահանջում է ազատվել կոռումպացված վերնախավից, պահանջում է ներդնել ինստիտուցիոնալ նոր տարրեր, այնպես, որ նոր համակարգը չվերածվի մի բանի, երբ արդեն ուրիշ անձեր ու խմբեր դառնան կոռուպցիայի շահառուներ։ Ինչպե՞ս է հնարավոր դա կանխել։ Դա կանխելու համար պետք է, որ մարդիկ հրաժարվեն կոռումպացված լինելուց, ինչն իհարկե գործընթացի միայն մեկ տարրն է։ Դրա համար շատ ավելին է պետք։ Պետք են ինստիտուցիոնալ հիմքերը՝ թե՛ քաղաքական, թե՛ տնտեսական։ Անհրաժեշտ է, որ ստեղծեք շատ ավելի լավ դատական համակարգ, բարելավեք ձևը, թե ինչպես է կարգավորվում, հարկվում տնտեսությունը, ստեղծեք խթաններ բիզնեսի համար։ Հայաստանի համար շատ-շատ կարևոր է շարունակել զարգացնել մարդկային ներուժը։ Ես կարծում եմ, որ այս սկզբունքները նախևառաջ ենթադրում են օգտվել այն լավ սկզբից, ինչ կա այժմ՝ փոխանակ փորձելու ինչ-որ ուղիներ գտնել պատժելու ընդդիմախոսներին և նույնիսկ նրանց, ովքեր կոռումպացված են եղել։ Ուղղակի նայեք ապագային։ Խնդիրը ընդդիմախոսներից վրեժ լուծելը կամ նման որևէ բան անելը չէ։ Խնդիրը ինստիտուցիոնալ ողնաշար ստեղծելն է, որպեսզի այդ արատները չկրկնվեն։
Սա ոչ միայն քաղաքական տիրույթին է վերաբերում, սա վերաբերում է դատարաններին, բյուրոկրատիային։ Ինչպե՞ս կարող էր Հայաստանն այսքան երկար ժամանակ ավազակապետական լինել․ մեկ պատասխան՝ դատարանները չէին գործում, [չկար] երկիրը՝ անկախ դատարաններով, դատավորներով ու դատախազներով, որ ազնիվ են և նվիրված իրենց գործին, որ չեն ենթարկվում քաղաքական գործիչների ճնշումներին ու մանիպուլյացիաներին, որոնք մի կողմ չեն քաշված։ Սա նշանակում է, որ դատաիրավական համակարգը հիմնարար բարեփոխման կարիք ունի։ Սակայն դա չի նշանակում, որ պետք է բոլորին գործից ազատել։ Պետք է փոխել խաղի կանոնները։ Պետք է թերևս խրախուսել, որ քաղաքական պատվեր կատարածները, ովքեր չեն համապատասխանում իրենց պաշտոնին, թոշակի գնան, և որ նոր արյուն մտնի այդ համակարգ։ Դա կարող է տեղի ունենալ շատ արագ։ Եվ դա իրական դիլեմա է․ չես կարող հինգ հազար դատավոր ու դատախազ գործից ազատել և նորերին բերել, որովհետև այդքան մարդկային կապիտալ չկա։ Այնպես որ, սա պետք է անել դանդաղ, պետք է աճեցնել մարդկային կապիտալը։ Կա խանդավառությունը՝ թե՛ երկրի ներսում, թե՛ դրսում։ Դա ընդամենը խնդրի մի կողմն է։
Կարդացե՛ք նաև՝
Տարոն Աճեմօղլուն կգա Հայաստան․ ինչ էր ասում նա Հայաստանի մասին
Զարգացման միակ ճանապարհը ներքևից վերև է․ Տարոն Աճեմօղլու
Սփյուռքը պետք է հասկանա իր դերը, երբ Հայաստանի ռեժիմին լեգիտիմություն է հաղորդում․ Տարոն Աճեմօղլու
Մյուս կողմն այն է, որ բոլորն ունեն տարբեր բնորոշիչներ, սակայն բոլորը միասնական են, որ պետք է օգտվեն այս հնարավորությունից և դնեն ինստիտուցիոնալ հիմքերը։ Մենք ունենք վարչապետ, որը ոգեշնչում է։ Ամենավատ բանը, որ կարող է անել Հայաստանը, այն է, որ չստեղծի կառավարման ինստիտուցիոնալ կառույց ղեկավարի, գործադիրի համար, ով էլ որ նա լինի։ Այնպես որ, փոփոխության հետ գործ ունենալու ձևը չպետք է լինի, որ ասենք՝ պետք է փոփոխություն անենք ամեն գնով, այլ այս փոփոխությունը գլուխ բերելու ձևը պետք է լինի ինստիտուցիոնալ հիմքերի ստեղծումը, քաղաքական կազմակերպությունների, կուսակցությունների, քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների ստեղծումը, որոնք կներգրավվեն քաղաքականության մեջ։ Հրաշալի է, որ Հայաստանի հանրությունը համախմբված է, խանդավառ է, երիտասարդությունն է խանդավառ։ Ճիշտ ժամանակն է այդ ինստիտուտները ստեղծելու համար։
– Հաղորդվել է, որ Դուք Հայաստանի կառավարությանը խորհուրդներ եք տալու՝ հրապարակային և ոչ հրապարակային։ Դա ճի՞շտ է արդյոք։
– Ես շատ ուրախ կլինեմ անելու ցանկացած բան, որ կարող եմ, քանի որ սա պատմական հնարավորություն է Հայաստանի համար։ Սա մի բան է, որ մենք բոլորս ուզում էինք տեսնել։ Այս նոր դարաշրջանի առաջին գլխի համար ես ավելի լավ սկիզբ չէի կարող պատկերացնել։ Բայց պատասխանելով ձեր հարցին, թե ինչ կարող եմ անել՝ խորհուրդներ տալ սահմանափակ ձևով, քանի որ բոլոր իրավիճակների համար միասնական պլան չկա։ Եթե դա լիներ ամբարտակի կամ կամրջի կառուցում, ես կարող էի գծել պլան և ասել՝ ահա այսպես պետք է անեք, այս և այս բաները պետք է անեք։ Ցավոք, սոցիալական փոփոխությունների պարագայում դա հնարավոր չէ անել մինչև դու չհասկանաս հասարակության ներսում հակադրությունների մանրասմասները, անձանց, բաժանարար գծերը, թե ինչպես են աշխատում ինստիտուցիոնալ կարգավորումներն ու կոռուպցիան, ձայների գնումը, հովանավորչությունը, շահագործումը, մեդիա մանիպուլյացիաները։ Քանի դեռ դու այս բաները չես հասկանում,- իսկ ինձ նման դրսի մարդը, ինչ էլ որ անի, միևնույն է՝ շատ լավ չի հասկանա դրանք,- մինչև դրանք չհասկանաս, չես կարող ճիշտ կոմրպոմիսները, ճիշտ ռազմավարությունն ու մարտավարությունն առաջարկել ինստիտուցիոնալ փոփոխության գործընթացում։
Ես ուրախ եմ կիսելու իմ գիտելիքը, քանի որ խանդավառ ժամանակ է, և առնվազն դա ես կարող եմ անել։ Սակայն վերջիվերջո քայլը, որ պետք է անի, Հայաստանի ժողովուրդն է, ոչ թե վարչապետը, ոչ թե պատգամավորները, բյուրոկրատները կամ դատավորները, վստահաբար՝ ոչ ես և ոչ էլ Սփյուռքը։ Հայաստանի ժողովուրդը, երիտասարդությունը, որ երկար ժամանակ լուռ է եղել ու մի կողմ քաշված, պետք է ներգրավվեն քաղաքականության մեջ, նրանք պետք է ձև գտնեն այս ամենին իրենց մասնակցությունը պահպանելու համար և սա վերածեն փոփոխության դրական տրենդի։ Դա չի նշանակում, որ մարդիկ պետք է ամեն օր բողոքի ցույցեր անեն։ Բայց նրանք պետք է ներգրավված լինեն, պետք է չհանդուրժեն վերջին երկու-երեք տասնամյակներում թույլ տրված սխալների կրկնությունն ու աջակցեն նրան, ով որ կձեռնարկի խելամիտ բարեփոխումներ, նաև զգոն մնան, որպեսզի նոր ավազակապետական, կոռումպացված խումբ չհայտնվի։ Մեդիայի, քաղաքացիական հասարակության կառույցների միջոցով նրանք պետք է գտնեն ճիշտ ձևը հետևելու ու վերահսկելու այդ գործընթացը, որպեսզի հավաստիանան, որ սրանք հին այրերը չեն, այլ դրական փոփոխության շարունակությունն է։
