Հայաստանի և Ադրբեջանի խորհրդայնացումից հետո երկու հանրապետությունների միջև տեղի են ունեցել հողային բազմաթիվ փոխանակումներ, որոնց արդյունքում Խորհրդային Հայաստանի տարածքը 30,948 քառակուսի կիլոմետրից դարձել է 29,743, այսինքն՝ շուրջ 1․2 հազար քառակուսի կիլոմետրով նվազել է։
Օրինակ, Մեղրիի շրջանի թաթաբնակ (հետագայում ադրբեջանական դարձած) Նյուվադի գյուղը միայն 1928 թվականին է միացվել Խորհրդային Հայաստանին, իսկ մինչ այդ եղել է Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում։ Նախիջևանի մի քանի սահմանային հայկական գյուղեր միացվել են Վայքի՝ նախկինում Ազիզբեկովի շրջանին։ Թե դրա դիմաց ինչ է Հայաստանը զիջել Ադրբեջանին, մենք տեղյակ չենք։
Բայց իրականություն է, որ հայ-ադրբեջանական հողային փախանակումների վերջնարդյունքում Հայաստանը կորցրել է ավելին։ Եվ այս քարտեզը՝ հրատարակված 1927-ին, որ մեզ տրամադրել է Տիգրան Մոսինեանը, հստակդա է ցույց տալիս։ Այն ձեռք է բերվել Մոսկվայի Ռուսական պետական գրադարանից:
Ամենաակնառու կորուստը Լաչինի, այսօր՝ Բերձորի շրջանում է։ Խորհրդային Հայաստանն ու Ադրբեջանի կազմում նոր ձևավորված ԼՂԻՄ-ը ունեցել են ընդհանուր սահման, սակայն տարիների ընթացքում այն վերացել է։ 1992-ի մայիսի կեսերին, երբ բացվեց Լաչինի մարդասիրական միջանցքը, Հայաստանի և Արցախի միջև ցամաքային հեռավորությունը հասել էր 7 կիլոմետրի։
Ամենայն հավանականությամբ Խորհրդային Հայաստանի հողային կորուստները տեղի են ունեցել 1927-ից 1935 թթ․ միջև ընկած ժամանակաշրջանում։ 1922-ից մինչև 1937-ը Խորհրդային Հայաստանը, Խորհրդային Ադրբեջանը և Խորհրդային Վրաստանը մեկ միասնական միավոր էին Խորհրդային Միության կազմում՝ Անդրֆեդերացիա անունով և Թիֆլիս վարչական կենտրոնով։
1935-ին տպագրված քարտեզում Հայաստանի տարածքը հասել է 29,8 հազար քառակուսի կիլոմետրի։ 1927-ից 1935 թթ․ ընկած յոթ-ութ տարիներին Հայաստանում հայտնվել են ադրբեջանական անկլավները՝ Քյարքին, այսօր՝ Տիգրանաշեն, ինչպես նաև Բաղանիս Այրում, Աշաղը Աքսիպարա, Յուխարը Աքսիպարա, Խեյրիմլի, Սոֆուլու, Բարխուդարլու, Կըզըլ Հաջիլի գյուղերը Նոյեմբերյանի և Իջևանի շրջաններում։
Ուշագրավ է, որ Արծվաշենը 1927-ին դեռ անկլավ չէր Ադրբեջանի ներսում, ինչպես նաև Վարդենիսի և Ջերմուկի միջև գտնվող Ալ լճերը ևս Հայաստանի կամզում էին, այլ ոչ նախկին Քելբաջարի։
Թաթուլ Հակոբյան
