Ապրեք, երեխեք, պարզապես ապրեք

Գարունն անցավ, եկավ ամառ։ Ա՜խ, այս ամառը․․․ մանկությունը քաղաքականացնող ու էդպիսով հասունացող հանրության ամառը, փողոց փակող երեխեքի ամառը, մի հավես զուգադիպությամբ նրանց իրավունքների պաշտպանության օրով ծնված վարչապետով երկրի հերթական, պատմական, 2019-ի ամառը։

Այս ամառը շատ եմ երազել, իմ սիրտն էլ է մրգի պես հա․․․ չէ՛, դեռ խակ է, գուցե արդեն դախ է, մի խոսքով, հաստատ կախ է, էն աստիճան չի հասել, որ հանգիստ խղճով ասեմ՝ երեխեք ջան, տոններդ շնորհավոր, վայելեք ձեր մանկությունը, դուք խնդիր չունեք։

Տեսնես էս ամառվա առաջին՝ տոնական օրով, քանի՞ հայաստանցի ծնող է իր երեխայի համար կարդում «Իմ մարմինն անձեռնմխելի է» աղմուկ հանած գրքույկը։ Հետաքրքիր է, որ գործադիրը չվարանեց խոսել մանկան մարմնի անձեռնմխելիությունից, ի տարբերություն հանրության մի զգալի մասի, որի համար երեխան շարունակում է մնալ անօտարելի սեփականություն, օջախապատկան ապրանք (աղջիկը՝ դրսի, տղան՝ ներսի)։ Վարչապետի արձագանքն էլ տեղին էր։ (Ի դեպ, նկատել ե՞ք, որ Փաշինյանն իրեն հյուր եկած 4-ամյա Մարի Սահակյանից թույլտվություն է հարցնում նախքան նրան գրկել պաչելը)։

Երևի ամեն մարդ իր մանկությունը հիշելիս ինքն իրեն ժպտում է։

«Երեխեքն արեցին»։ Էս ասում են մեր հեղափոխության մասին։ Ասում են բոլոր տարիքի մարդիկ՝ թաշակառուից մինչև նորածնի ծնող, ու ամեն ասող նկատի ունի իր երեխու տարեկիցներին, որովհետև մենք բոլորս մեր ծնողների համար միշտ մնում ենք իրենց երեխան։ Ինչ խոսք, երեխեքն իրենցն արեցին։ Ժամանակին որպես կենսազանգված անխնա շահագործվող դպրոցականները լուրջ դերակատարում ունեցան Սիրո ու Համերաշխության, թավշյա, ժողովրդական հեղափոխության կայացման գործում։

Կարծում էինք, թե երեխեքը մեր ապագան են, պարզվեց՝ մեր հենարանն են։

Իսկ մե՞նք։ Մենք ի՞նչ արեցինք։ Հեղափոխությամբ ազատագրեցի՞նք մեր երեխեքին ընտանեկան ճորտությունից, սեռական շահագործումից, բռնության, հիվանդության, անգրագիտության ճիրաններից։ Ճիշտ է՝ անհամեմատ լրջացել է պետության վերաբերմունքն իր անչափահաս քաղաքացու նկատմամբ՝ ոչ միայն կառավարական ծրագրերի, այլև պարզ՝ իշխանություն-երեխա երկխոսության մշակույթի առումով (թարմ օրինակ է Սիս գյուղից էն «Նիկոլը գլխառադ արեց» ասող տղան, որի ձայնը տեղ հասավ), բայց էդ երջանիկ ու ապահով մանկության երաշխիք չի։ Երաշխիքը մեկն է՝ ստեղծել մանկապատանեկան երևակայական էն աշխարհը, որտեղ հնարավոր է մեծանալ՝ առողջ ու բախտավոր։

Ոստիկանը մերն ա, բա երեխա՞ն ումն ա՞, կարա՞ զանգի ոստիկանին, եթե հերը ծեծում ա։

«Տեսնես էս ամառվա առաջին՝ իբր տոնական օրով, քանի՞ հայաստանցի ծնող է իր երեխայի համար կարդում ՄԱԿ-ի կոնվենցիան կամ ՀՀ օրենքը «Երեխայի իրավունքների մասին»»։ Էս հռետորական հարցով սկսվող տեքստը գրել եմ երեք տարի առաջ՝ 2016-ին։ Հին Հայաստանում պատասխանը հստակ էր․ «մատների վրա հաշված»։ Նորում՝ չգիտեմ։ Մենակ գիտեմ, որ «իբր տոնական»-ն այլևս ժամանակավրեպ է, որովհետև էս օրը բոլոր շանսերն ունի իսկապես տոնի վերածվելու։

Կասեք՝ ծնողն իմանա, հերիք է, իսկ ես պնդում եմ, որ երեխան պետք է իմանա իր իրավունքները, մանավանդ որ դրանք առաջին ոտնահարողը շատ անգամ հենց ծնողն է։ «Թշնամին տնից կլինի». ո՞վ է ասել, բա իհարկե՝ իմաստուն հայ ժողովուրդը։ Ուրեմն սպանեք տնեցոնց, երեխեք ջան, քանի դեռ իրենք ձեզ չեն սպանել՝ մեծացնելով-էծացնելով՝ հարուստն իր պես՝ բութ ու շատակեր, աղքատն իր պես՝ հեզ մի եզ, քաղքենին՝ լարովի տիկնիկ, գյուղացին՝ ակամա ճորտ։

Պարզ է, ոչ մի բռնակալ ծնող չի անկեղծանա. «Գիտե՞ս, բալիկ ջան, դու երեխա ես, էսօր քո իրավունքների պաշտպանության օրն է, բայց դա կարևոր չի. որ մեծանաս՝ ծնող դառնաս, նոր կհասկանաս, որ քեզ ծեծել ենք, տանջել ու նվաստացրել քո լավի համար։ Օրինակ՝ բալիկ ջան, եթե քո իրավունքներն իմանաս, իսկ ես քեզ կանոնավոր կերպով քոթակեմ, պետական աշխատողները կգան ու ինձ կզրկեն ծնողական իրավունքից, քեզ էլ կտանեն մի տեղ, որտեղ քեզ ոչ միայն կճնշեն, այլև կարող է բռնաբարեն, հը՛մ։

2017 թվականին Հայաստանում մանկապղծության 71 դեպք է տեղի ունեցել։

Տեսնես էս ամառվա առաջին, հեղինակի ծննդյան օրով, քանի՞ պատգամավոր է ՀՀ հպարտ մանուկների համար կարդում, ապա մեկնաբանում «Չար տնակի հեքիաթը», երազանքից կառուցված տան մասին, որ կերավ ընկերների ուրախությունը, երջանկությունն ու հիշողությունը։

Բալես, բախտը քեզ ծուռ է ժպտացել, դու ծնվել ես 21-րդ դարի Հայաստանում, էստեղ քեզ ասելու են՝ սուս մնա, ձենդ կտրի, մեծերի խոսակցություններին մի խառնվի, չի կարելի, ամոթ քեզ, ամո՛թ, ամո՛թ։ Դու, նորածին ջան, մեր ուրախություն ես՝ քաքլան, ցեթռան, լացկան, ահավոր ծախսատար, բայց, ինչ խոսք, ուրախություն ես, մամայի մռութը, պապայի արևը։ Եթե տղա ես, պուպուլդ ուտելու սպառնալիքներ ես լսելու, մինչև կմեծանաս, անդամիդ մսամթերային արժեքը կընկնի ու կփորձես մեկնումեկի վրա էժան սաղացնել, իսկ եթե աղջիկ ես, տոտոշդ կպաչեն անթրաշ տղամարդիկ, մինչև կմեծանաս, կսկսես ինքդ ոտքերդ սափրել, որ անթրաշ մեկնումեկը կամ միմիայն մեկը, եթե բախտդ բերի, տոտիկդ պաչի, որովհետև սովորաբար սեքս անելիս ոչ մեկը քեզ հաճույք պատճառելու մասին չի մտածելու, այլ իր չուտվող պուպուլը էժան սաղացնելու… Բայց էս ուրիշ խոսակցություն է, մի ուրիշ առիթով կանկեղծանանք։ Սեքս մանուկների հայեցի աշխարհում չկա։ Կարևորը՝ դու իմացիր՝ ինչքան էլ մեծանաս, մեկ է, մնալու ես իմ երեխան, պրծում չունես ինձնից, ես էլ՝ քեզնից»։

«Տուժված են» մեր երեխեքը, որովհետև մերն են։ Մեր գերին են, քանի դեռ ինչ անում ենք՝ իրենց համար ենք անում։ Կեր, կեր, որ շուտ մեծանաս, ու երեխան սուս-փուս ուտում է ընտանեկան բյուջեի առյուծի բաժինը, որովհետև մանկությունը թանկ արժի Հայաստանում։ Նրան անընդհատ պարտադրվում է՝ շուտ մեծանալ, լավ մարդ դառնալ ու ներդրումն արդարացնել։ Ծառից հեռու չընկնող պտուղ են, զոհից ծնված զոհ են, քանի դեռ մենք զոհաբերում ենք մեզ հանուն նրանց ու անեծք դարձնում մի հին օրհնություն. «Ապրեք երեխեք, բայց մեզ պես չապրեք»։ Ո՞վ է ասել. բա իհարկե՝ մեծ մանկասեր Թումանյանը։

Ամառ է, #Թումանյան150 է։ Հեղափոխությունից հետո ծնվածները դեռ չեն խոսում, լեզուները նոր-նոր բացվում է։

Տեսնես էս ամառվա առաջին՝ իբր տոնական օրով, քանի՞ հայաստանցի ծնող է իր երեխայի համար կարդում «Գիքորը» կամ «Մարոն» ու բացատրում, որ նրանք մեռան, որովհետև օրենքով պաշտպանված չէին, որովհետև օրենքից դուրս էին անօրեն, դաժան ու հին մի աշխարհում, որտեղ երեխաներն անպաշտպան էին, իսկ մերօրյա Հայաստանում նման բան չի կարող լինել։ Չի կարող լինե՞լ, ու տեսնե՞ս էդ կետում քանիսն են իրենց լեզուն կծում։

Եկեք փաստենք, մեզանում մանկությունն անլուրջ է ընկալվում՝ իբրև անհոգ ու անմեղսունակ մի երանավետ շրջան, որ պետք է ապրել մեծերի բարձր հովանու ներքո։ Երեխան դարդ չունի։ Դարդը մեծինն է, ջուրը՝ փոքրինը, իսկ ո՞ւմն է էս ջրիկ խոսքը՝ «Կմեծանաս՝ կմոռանաս». բա իհարկե՝ միամիտ հայ ժողովրդինը, բայց արի ու տես, որ «Ոչ ոք չի մոռացվում, ոչինչ չի մոռացվում», և ամենալուրջը հենց մանկությունն է հոգեկերտվածքի ձևավորման առումով, իսկ անլուրջ վերաբերմունքը փոքրերի նկատմամբ տհասություն է։

Տասը զավակի հայր Թումանյանը հերքեց «կմեծանաս կմոռանաս»-ը, ու քանի որ շատ էր սիրում երեխաներին, սպանեց Գիքորին ու Մարոյին, որ մեզ պատասխանատվության կանչի։ Գիքորն ու Մարոն չեն մեծանա, որ մենք չմոռանանք մի պարզ ճշմարտություն. անօրեն երկրում երեխան միշտ ամենամեծ զոհն է։ Եթե Գիքորը չմեռներ, Համբոն բոլոր կանոններով ճիշտ բան արած կլիներ՝ նրան գյուղից քաղաք բերելով։ Հայաստանում մինչև հիմա մարդ դառնալու ճամփեն չի փոխվել՝ գյուղից քաղաք։ Եթե Մարոն չմեռներ, Կարոյից երեխեք կունենար, իր համար կապրեր, ու մենք աչք կփակեինք վաղահաս ամուսնության, սեռական բռնության վրա, ոնց որ և անում ենք առայսօր։

Շատ բան իհարկե փոխվել է, բայց մերօրյա գիքորների ու մարոների կյանքն էլ առանձնապես ուրախ չի։ Լինել մանուկ՝ նշանակում է գնալ մանկապարտեզ, ուրեմն աղեկտուր լացել մամայի հետևից, շուտ-շուտ հիվանդանալ, զոռով ուտել, զոռով քնել, նկարել, տղաները՝ արև, հորս արև, աղջիկները՝ ծաղիկ, մորս ծաղիկ, սովորել ռուսերեն ոտանավորներ և անգլերեն հաշվել մինչև տասը։ Ապրեք, բալիկներ, դե՛ հայդա տուն։ Հետո՞։ Էլ ի՞նչ հետո։ Երբ սեպտեմբերը եկավ, մենք ծաղիկներ բռնեցինք, մանկապարտեզն ավարտած՝ քամակ մտնել սովորեցինք։ Լինել դպրոցական՝ նշանակում է սովորել չսովորել, այլ սերտե՛լ, սերտե՛լ, սերտե՛լ, ականջի պոչով ունկնդրել լիքը զառանցանքներ, ձեռի հետ՝ բարոյախրատական ճամարտակություններ, մասնակցել տխմար ռազմահայրենասիրական միջոցառումների, տանը լսել՝ «դասերդ արա», դպրոցում՝ «լռություն, ձեզ հետ չե՞մ, լը-ռու-թյուն»։ Լինել ավագ դպրոցական՝ նշանակում է ամեն օր թռչել կկվի բնի վրայով՝ դիմադրելով ահագնացող ապուշացմանը, կամ ընկնել մսաղացի մեջ՝ գումարած, իհարկե, սեփական փորձով անցնելը սեռական անդաստիարակության տարիքային վայրիվերումներով։ Միակ լավ պահը ընկերովի մահն է, մեկ էլ երբեմն դեռ պատահում են կարգին մանկավարժներ, որ թքած ունեն «ծրագրի» վրա, էդ էլ բախտի բան է։ Ու հնչեց զանգը վերջին, ու հնչեց վերջին անգամ։ Ապրեք, սիրելի շրջանավարտներ, բայց մեզ պես չապրեք, դե՛ քշվեք հասուն կյանք։ Պը՛րծ, սիրելի քաղաքացի, հայդա բանակ կամ էլ մարդի։ Հետո՞։ Ապրեք, գործ ճարեք, պսակվեք, բազմացեք, երեխա բերեք, որ հունիսի մեկին ասեք. «Գիտե՞ս, բալիկ ջան, դու երեխա ես, էսօր քո իրավունքների պաշտպանության օրն է, բայց դա կարևոր չի, որ մեծանաս՝ ծնող դառնաս, նոր կհասկանաս, որ քեզ ծեծել ենք, տանջել ու նվաստացրել քո լավի համար, բայց դրա պատճառով մի քիչ լավդ ծռել ենք կարծես, ոչինչ, մենք ծուռ էլ ենք դարեդար գոյատևել, կգնաս դպրոց, «Սասնա ծռերը» կկարդաս, կհասկանաս՝ ոնց կարելի է լինել իմաստուն ու միամիտ միաժամանակ, ոնց որ հայ իմաստուն ու միամիտ ժողովուրդը»։

Բա՛, Հովհաննես ջան, ափսոս էր երեխան, ափսոս էր Գիքորը, ափսոս էր Մարոն, իզուր սպանեցիր, մենք էդպես էլ չհասկացանք ամենակարևորը։ Երբ կյանքը հենց մանկությամբ էլ ավարտվում է, մեծը գիտակցում է իր փոքրությունը, էն պարզ ճշմարտությունը, որ բոլոր մարդիկ հավասար են, որ երեխան նույնքան ամբողջական մարդ է, որքան մեծահասակը, որ մանկական աշխարհը նույնքան ինքնուրույն է ու ինքնաբավ, որքան մեծականը, ու մեր գործը ոչ թե երեխային մեծացնելն է, այլ մանկությունը պաշտպանելը։

Իսկ մենք ո՞նց պաշտպանենք մեր երեխեքին, երբ ինքներս մանկամիտ ենք, երբ փաստացի տասնութ տարեկան երեկվա «երեխեքն» են մեզ պաշտպանում։ Մենք նրանց չենք պաշտպանում, մենք նրանց խաբում ենք՝ խաղալիքներով, փուչիկներով ու ծաղիկներով։ Մեր կեղծիքի զինանոցում կան շատ անորակ խաղալիքներ, փուչիկներ ու ծաղիկներ, ոչինչ, որ խաղալիքները երբեմն դառնում են ինքնախոշտանգման գործիք, ոչինչ, որ փուչիկները երբեմն պայթում ու վառում են նրանց դեմքերը՝ կմեծանան կմոռանան, ոչինչ, որ ծաղիկները երբեմն դրվում են նրանց գերեզմաններին…

Տեսնես էս ամառվա առաջին՝ իբր տոնական օրով, քանի՞ հայաստանցի բարձրաստիճան պաշտոնյա կգնա կհասնի Հեր-Հեր գյուղ ու մի ծաղիկ կդնի Ապրիլյան պատերազմի անմեղ զոհ մանկան՝ Վաղոյի գերեզմանին։ Կներես, Վաղո ջան, ես Թումանյանի չափ չկամ, որ քո մասին գրեմ, ես անգամ երեխա չունեմ, իմ մեջ սպանել եմ ծնողին, որ չմեծանամ, որ քեզ երբեք-երբեք չմոռանամ։

Ամեն դեպքում, այս ամառը շատ եմ երազել և ուզում եմ սրտիս խոսքն ասել՝ «Կեցցե՛ն մեր երեխաները, որ ապրում են ու ապրելու են իրենց իսկ ազատագրած Հայաստանում»։