Մարիամ Կարապետյան, մեդիայի հետազոտող
Այս անգամ գրելու եմ մոր դիրքից: Հետազոտողի հայացքս այս անգամ թիկունքում է լինելու: Հարցս հետևյալն է` պե՞տք է արդյոք իմ երեխաներին պաշտպանել պոստմոդեռնիզմից: Հեգնական երանգ եմ դնում անգլերեն այս բառի մեջ՝ հուզական շահագրգռությունս ընդգծելու համար: Հակառակ դեպքում հետարդիություն կասեի:
Ես երեխաներիս հետ, թերևս նրանցից ավելի շատ, հրճվում եմ, ասենք, Շրեքի արկածները դիտելիս, որովհետև որսում եմ հետարդիական հեգնանքի սլաքները: Իշուկին սիրահարված վիշապի համբույրները, էշով իբրև թե գեղեցկուհուն (որն իրականում, պարզվում է, հրեշուհի է) փրկող Չ-ասպետի ու այդ «գեղեցկուհու» պատմությունն ու զրույցները զավեշտալիորեն, իսկ խորքում՝ լրջորեն քանդում են հեքիաթային կարծրատիպերը: Բայց ես եմ որսում այդ սլաքները, իսկ տղաներիս համար դա միայն ծիծաղելի է: Եվ անհանգստանում եմ. ահա մի սերունդ, որի համար հակաուտոպիան այլևս հակաուտոպիա չէ, այլ իրերի բնական վիճակ: Իսկ հեգնանքը գուցե միակ հնարավոր ոճն է…
Ըստ ամերիկացի հետազոտող, «Մանկության անհետացումը» գրքի հեղինակ Ն. Փոսթմանի՝ այնքանով, որ էլեկտրոնային տեղեկատվամիջոցները, նախ և առաջ հեռուստատեսությունը, ջնջում են մեծերի և փոքրերի միջև սահմանը (զանգվածային տեղեկատվությունը պարզ է բոլորի համար, այն հասկանալու կարիք, ուրեմն և այն հասկանալու համար հասունանալու կարիք չկա), հետաքրքրասիրությունը փոխարինվում է ցինիզմով և ինքնավստահ մեծամտությամբ: Երեխաներն սկսում են կողմնորոշվել ոչ թե ըստ մեծերի հեղինակության, այլ տեղեկույթի, որը գալիս է «ոչմիտեղից»:
Որպես ծնողի՝ ցինիզմն ինձ սարսափելի է թվում, քանի որ ինձ անզորության ու անելանելիության վիճակում է դնում. հայտնի բան է, որ ցինիզմն առավել վտանգավոր է նրանով, որ չունի բարոյական հակակշիռ: Այն կասեցնելու միակ հնարավորությունը հակադարձ ուժն է կամ պատժելով վախեցնելը:
Ինձ թվում է՝ պոստմոդեռնիզմի և երեխայի հարաբերությունները պոստմոդեռնիզմի և բարձրահարկ շենքի բնակարանում ապրող երեխայի պատմություններ են առավելապես: Բարձրահարկ շենքի երեխայի հարցն արևմտյան ճանաչված հեքիաթներն անցյալ դարի կեսերից են հայտնել և դրանց իմ սերունդը ծանոթ է առավելապես խորհրդային մուլտֆիլմերի միջնորդությամբ:
60-ականների վերջին խորհրդային մուլտֆիլմերում հետարդիության տարրեր հայտնվեցին: Այդպիսիք կային նաև իմ մանկության Կարլսոնի մասին մուլտֆիլմում: Թրիքսթերը, որ կոլեկտիվ անգիտակացականի արքետիպ է ըստ Յունգի, կարգը խախտող հակահերոսը, որ, այդուամենայնիվ, Մեֆիստոֆելի նման, բարիք էլ է գործում, Կարլսոնի կերպարով մեզ շատ է մտերիմ: Սրա մասին շատ հետազոտություններ կան: Բայց կարծում եմ՝ նույնիսկ առհասարակ մանուկների, ավելի կոնկրետ՝ իմ չարաճճի տղաների կերպարով է մտերիմ, որոնց, սակայն, ես ավելի խիստ եմ դատում, քանի որ իրական են, բայց որոնք հեշտությամբ ու հաճույքով են «համընկնում» պապիկների ու տատիկների հետ:
Կարլսոնը, ինչպես ռուս հետազոտողն է նկատում, գուցե ավելի ծեր է, քան Մանչուկի խելամիտ հայրիկը, չնայած ներկայանում է որպես տղամարդ՝ ուժերի ծաղկման հասակում: Եվ Կարլսոնը չարաճճիություններ է անում, որովհետև ցանկանում է մանկանալ, Մանչուկ դառնալ: Իսկ մեր իրականության մեջ ծերությունը և մանկությունն առանց հեքիաթի են զուգատիպել, որպես սոցիալական բնական կարգ: Գրելուս նպատակակներից մեկը, փաստորեն, դառնում է ցույց տալը, թե ինչ կարող է կորցնել (թե ինչ կարող է ձեռք բերել՝ մի ուրիշ առիթով) հայկական ընտանիքը («հայու գենի» մակարդակի էժան ծաղրի ու նաև դրա բացակայության պարագայում…), որն արդեն կազմված է միայն ծնողներից և երեխաներից:
«Ինչ է մանկությունը․ Օլիվերը, պիոներներն ու սքաութները» հոդվածում Վ. Ջալոյանը մի քանի հետաքրքիր հանգամանքներ է նշում արևմտյան և խորհրդային մանկագրության ավանդույթների մասին, մասնավորապես այն, որ ի տարբերություն արևմտյան ավանդույթի, որտեղ մանկական աշխարհը հոգատար կերպով առանձնացված է մեծահասակների աշխարհից, Խորհրդային Միությունում այն միաձուլված էր չափահասների աշխարհի հետ. «Եթե անգլիական մանկական գրողները իրենց գրքերում ստեղծում էին կախարդական երկրներ, ապա սովետական գրողները ցույց էին տալիս այդ ֆանտազիաների անհեթեթությունը և ավելորդությունը ուտոպիան իրականության վերածող հասարակարգում»:
Սակայն սա, թերևս, այնքան էլ այդպես չէ կամ միայն մասամբ է այդպես:
Ըստ Մ. Լիպովեցկու, որը հեղինակային մի խմբի հետ գիրք է կազմել խորհրդային շրջանի մանկական հերոսների, մասնավորապես մուլտիպլիկացիոն հերոսների մասին, «խորհրդային մանկական մշակույթում գերակայում են թրիքսթերները՝ չնայած դրա, թվում է, հերոսական պաթոսի և բարոյախոսության: /…/ Հենց թրիքսթերներն էին ստեղծում խաղի և ազատության տարածություն՝ այն, ինչով ապրում է մանկական գրականությունը: /…/ Իսկ եթե խոսենք ընդհանրապես խորհրդային թրիքսթերների մասին, ապա դրանք կերպարներ էին, որոնք ամենագո խորհրդային ցինիզմը փոխադրում էին արտիստական չափում՝ դրանով իսկ առանձնացնելով ինչ-որ չեզոք տարածություն դիմադրության և հարմարվողականության միջև»:
Հետազոտողը նուրբ և երկդիմի հարաբերություններ է ցույց տալիս «թրիքսթերային մանկավարժության» մեջ. «Սոցիալական նույնականացումը ենթադրում է երգիծական հեռավորություն: Այս նույն տրամաբանությանը համապատասխան (ճիշտ է, անդրադարձի չենթարկված)՝ խորհրդային հեղափոխական հերոսները լրջորեն պատկերվում էին և՛ որպես սոցիալական նորմերի դեմ ընդվզման օրինակ, և՛ որպես անքննադատ հնազանդության օբյեկտ: Իսկ ահա թրիքսթերները հեգնաբար հեռացնում էին այդ պարադոքսները՝ միաժամանակ սրելով և հաշտեցնելով հակասությունները և անգամ դարձնելով դրանք ծիծաղելի և հմայիչ»:
Հեգնանքի և ցինիզմի գործառույթները կարծես թե տարբեր են նախորդ հասարակարգում և հիմա: Իշխանության լեզուների հետ թրիքսթերի հնարքի հարաբերությունները հետխորհրդային շրջանում ավելի թույլ են, ինչպես նկատում է նույն հետազոտողը՝ 2000-ականների ռուսաստանյան մանկագրությունն ուսումնասիրելով: Թրիքսթերները կորցրել են իրենց ծիծաղելիությունը, դրանք արդեն նույնքան վառ չեն:
Այժմ «մեր»՝ հայաստանցիներիս թրիքսթերները գերազանցապես ամերիկյան են: Հետաքրքիր է՝ «հեգնական պատմության իմաստային գամման՝ թեթև երգիծականությունից մինչև տխուր, ողբերգական կամ նույնիսկ մելոդրամատիկ հեգնանք» (oգտագործում եմ մուլտֆիլմերի լեզուն քննող հոդվածում Յու. Լոտմանի ձևակերպումը) ինչպե՞ս էր բաշխվում նախկինում և հիմա: Ինձ թվում է՝ տխրության, իսկ ավելի կոնկրետ՝ թախիծի բևեռն ավելի թույլ է: Ուրեմն ինչպիսի՞ն է Շրեքի հեգնանքը: Իշխանության, սոցիալական առկա հարաբերությունների երկդիմության փոխարեն, թերևս, այն շարունակ անցյալ մշակույթների երկդիմությանն է հղվում: Եվ քանի որ երեխայի համար այդ անցյալը գոյություն չունի, իսկ ներկան արդեն գաղափարական չէ, պատկերները վերագրվում են ամենօրյա կենցաղին՝ միադեմ և հեգնելի:
Մի մտավախություն էլ: Ըստ Փոսթմանի՝ մանկության և հասուն տարիքի միջև սահմանի վերացումը ողջ կյանքում կիսահասուն մնացող մարդկանց է ստեղծում: Փոսթմանի նկատած կիսահասունությունն (թեև ես լավատես եմ. հուսով եմ՝ իմ երեխաներն այդպիսին չեն լինելու) ինձ համար մի դժվարություն էլ է հարուցում. այդ «կիսայի» մեջ, այդուամենայնիվ, երեխաների հասունությունը կարծես չափազանց վաղ է հայտնվում, որ ինձ մղում է շատ ավելի լուրջ ու մեծավարի վարվել տղաներիս հետ, քան, գուցե, անհրաժեշտ է: Ո՞վ պետք է երես տա երեխաներիս: Եթե չկան պապիկն ու տատիկը, եթե չկա Կարլսոնը, ուրեմն դա պետք է անի այս «նոր» պոստմոդեռնիզմը, բայց նրա երես տալը ցինիզմն է՝ պոստմոդեռնիզմի հայտնի հեգնանքը:
Ի՞նչ կարող էին անել տատիկն ու պապիկը: Նրանք կարծես «ամորտիզատորի» գործառույթ են կատարում ընտանիքում, որը հրաշապատումը հոգալ չի կարող: Մեր իրականությունը Մերի Փոփինսի՝ հրաշագործ ու փրկիչ դայակի կարիք չի ունեցել, քանի որ այդ գործառույթը տատիկն ու պապիկն են կատարել: Ավելին՝ Մերի Փոփինսը միայն գեղարվեստական լուծում է, պատմության լուծում և ոչ իրականության, իսկ մեր իրականությունը նման պատմության կարիք չի հարուցել:
Խորհրդային Մանչուկի իրականությունը ևս խորհրդահայ երեխաներինը չի եղել կամ եղել է միայն կողմնակիորեն՝ ռուս հեղինակի նկատած իմաստների առումով՝ որպես պետության գաղափարախոսության և դրա արվեստային լուծման իրականություն, իսկ ավելի անմիջական տեսակետից եղել է պարզապես գեղեցիկ մուլտֆիլմ:
Իսկ Արևմուտքում հավանաբար այս պատմություններն ավելի անձնական-իսկական-սոցիալական են և պակաս պայմանական. կոնկրետ ընտանեկան հանգամանքներից սերած բովանդակություններ են, որքան էլ այլաբանական ուղերձներ պարունակեն: Եվ հիմա սա նաև մեր իրականությունն է դառնում, որ, սակայն, ազատագրում կամ ազատագրվում է ոչ թե ազատություն պարգևող կարգազանցների ու հրաշագործ դայակների միջոցով, այլ ինչ-որ նոր հեգնանքի, որ նոր պայմաններում արդեն գուցե հետարդիական էլ չէ: Թերևս սերում է հետարդիությունից, որը, սակայն, ըստ որոշ տեսաբանների, արդեն 1980-ականներից կորցրել է իր քննադատական հնչեղությունը: Սա՝ զուգահեռ հետ-հետարդիության տեսաբան Ալան Քիրբիի (ընդ որում՝ նա անհետացած հետարդիության վերջին ապաստարանները «Շրեքի» նման մանկական մուլտֆիլմերն է համարում) նկարագրած և հետարդիության հետ հակադրական հարաբերության մեջ դրած «թվանշային աուտիզմին»՝ ցանցային կախվածության վիճակի, որ հետհետարդիությունն է բերում…
