Սիրիայում Հայաստանի նախկին դեսպան (1992-1998), արևելագետ Դավիթ Հովհաննիսյանը ՍիվիլՆեթին պատմում է 1990-ականների Սիրիայի, այսօրվա սիրիական ճգնաժամի և հայ համայնքի մասին:
– Պրն Հովհաննիսյան, Դուք Դամասկոսում աշխատել եք 1992-1998 թթ.: Այդ տարիներին այսօրվա դեպքերի նախանշանները տեսնո՞ւմ էիք:
— Այն ձևով, ինչ տեղի ունեցավ, ինձ համար, կարծում եմ՝ ինչպես բոլորի համար, անակնկալ էր, բայց որ մի քանի գործոն իրենց դերը կատարելու էին, հստակ էր: Առաջինը Սիրիայի փակվածության գործոնն էր համաշխարհային փոխկապակցվածության պայմաններում, ինչը, հասկանալի է, պետք է հանգեցներ լուրջ խնդիրների: Ես նկատի ունեմ և՛ դեպի դուրս և ներսի որոշակի սահմանափակումները, և՛ տարբեր ենթակառուցվածքային հոսքերի ընդհատումը սահմանի վրա, և՛ որոշակիորեն ավտորիտար կառավարման ազդեցությունը տնտեսական կյանքի վրա: Մյուս կողմից՝ ավտորիտար կառավարումն անշուշտ բազմակոնֆեսիոնալ և բազմաէթնիկ սիրիական հասարակության պայմաններում, հատկապես այն ձևով, ինչպես դա իրականացնում էր նախագահ Հաֆեզ Ասադը, կարծում եմ, որ գուցե անհրաժեշտ էր:
Երկրորդը իսլամական գործոնն է. 80-ականների սկզբի իրադարձությունները, որոնք ուղեկցվեցին մարդասպանություններով ու ահաբեկչություններով, իշխանությունների կողմից դաժան ճնշվեցին, և այդ իրադարձություններում չէր նկատվում ընդհանուր ժողովրդական ընդվզման գործոնը: Չնայած այդ ամենին՝ կարելի էր ենթադրել, որ թե՛ Մուսուլման եղբայրների ցանցային գործունեությունը, թե՛ առավել ևս այն նոր փառապսակը, եթե կարելի է այդպես ասել, որ հագել էր «Ալ Կաիդան» իր գլխին, պետք է որ գործոն դառնային: Հատկապես տարբեր տեսակի ֆինանսական ճգնաժամերի, որոշակիորեն փակված լինելու հետևանքով տնտեսական կյանքը, սոցիալական կյանքը աստիճանաբար ավելի վատ վիճակի էր գալիս, սա պետք է իր դերը կատարեր: Այսինքն՝ հասկանալի էր, որ պետք է մի օր պայթեր, բայց ինչ ձևով, և անպայման պետք է պայթեր, թե ոչ, եթե ավելի ճկուն և հետևողական քաղաքականություն իրականացվեր իշխանությունների կողմից, այն հարցականներ են, որոնք արդեն իմաստ չունեն, քանի որ պատմությունը թեականություն չի սիրում:
— Քիչ առաջ եթերից դուրս Դուք պատմում էիք Ձեր հիշողությունների, Սիրիայի նախկին վարչապետի հետ Դարաայում հանդիպման, դամասկոսահայ գաղութում Ձեր կազմակերպած հատուկ սեմինարների մասին: Կարո՞ղ եք մեկ հիշարժան դեպք պատմել, որը դրոշմված է Ձեր հիշողության մեջ:
— Երևի ամենավառ հիշողությունները կապված են մի քանի իրադարձությունների հետ: Առաջինը իմ տետատետ հանդիպումներն էին նախագահ Հաֆեզ Ասադի հետ, ինչը, իհարկե, մեծ պատիվ էր ինձ համար, որովհետև սովորաբար նույնիսկ մեծ տերությունների դեսպանները նման հանդիպումների չէին արժանանում: Ես մի քանի անգամ այդ բախտն ունեցել եմ: Դա լուրջ հիշողություն է, որը շատ իմաստավորվում է ժամանակին զուգընթաց: Երկրորդը դեսպանատան հնգամյակի տոնակատարության հետ է կապված, երբ Դամասկոսը ուղղակի թնդում էր, և մեր հայկական բոլոր միությունները միասնականորեն այդ տոնը նշում էին որպես Հայաստանի Հանրապետության Սիրիայում ներկայության շատ հստակ և վառ ապացույց: Էլի շատ մանր-մունր բաներ կան: Պարզ է՝ վեց տարվա ընթացքում ինչ ասեք՝ եղել է: Կան շատ հետաքրքիր դեպքեր՝ կապված այն պայմանագրերի հետ, որոնք մենք այդ ընթացքում կնքեցինք, և որոնք բոլորը հիմքեր ստեղծեցին, որպեսզի Հայաստանի և Սիրիայի հետ հարաբերությունները կանոնավոր և ամբողջական իրավական հիմքերի վրա զարգանան: Կան նաև շատ հետաքրքիր դեպքեր՝ կապված դեսպանատների, դեսպանների հարաբերությունների հետ:
— Կա մեկ հատուկ պատմական դեպք, որը տեղի էր ունեցել Ձեր պաշտոնավարման ժամանակից քիչ առաջ: Դա Լևոն Տեր-Պետրոսյանի այցն էր Սիրիա: Այդ ժամանակ Դաշնակցությունն ընդդիմադիր կուսակցություն էր Հայաստանում, բայց Սիրիայում շատ ջերմ, ժողովրդական մակարդակով մեծ ընդունելություն կազմակերպեց: Եթե համեմատենք Սերժ Սարգսյանի՝ 2009թ. Սիրիա կատարած այցի հետ և Սփյուռքում նրան ցուցաբերված ընդունելությունների հետ, հատկապես հայ-թուրքական արձանագրությունների ստորագրումից հետո, ի՞նչ զուգահեռներ կարող եք անցկացնել:
— Այդ ամենը բնական է, և շատ հեշտ է բացատրել: Ես, ինչպես նշեցիք, նախագահ Տեր-Պետրոսյանի այցելությունից հետո հասա Դամասկոս: Առաջին բանը, երբ իմանում էին, որ ես ՀՀ ներկայացուցիչն եմ Դամասկոսում, հիշում էին նախագահի այցը, արաբերենով ունեցած ելույթը և նրա նկատմամբ Հաֆեզ Ասադի ընդգծված ջերմ, ավագ եղբոր վերաբերմունքը և այլն: Մեկ փաստական սխալ՝ Դաշնակցությունն այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանում ընդգծված ընդդիմադիր կուսակցություն չէր, այլ ընդդիմադիր կուսակցություն դարձավ միայն այն որոշումից հետո, երբ Հայաստանում կասեցվեց կուսակցության գործունեությունը: Բայց Սիրիան այս առումով տարբերվում էր, որովհետև նույնիսկ դրանից հետո մեր Ազգային ժողովի նախագահ Բաբկեն Արարքցյանի այցը Լիբանան և Սիրիա, որից առաջ ես բնականաբար և՛ Լիբանան գնացի, և՛ Դաշնակցության վերին մարմնի անդամների հետ հանդիպեցի, և՛ Սիրիայում Դաշնակցության հետ հանդիպումներ ունեցա, նույնպես չափազանց ջերմ անցան: Այսինքն՝ Բուրջ Համուդը՝ Բեյրութի հայկական կենտրոնը, թնդում էր, ծափահարություններ, և որևէ տհաճ երանգ նույնիսկ այդ այցելությունների ժամանակ չեղավ: Ինչ վերաբերում է Սերժ Սարգսյանի այցին, ապա հասկանալի է այն ամբողջ համատեքստը, որը և պայմանավորեց նման ընդունելությունը:
Ցյուրիխում հայ-թուրքական արձանագրությունների ստորագրելու ազդեցությունը բնականաբար պետք է ուղեկցեր այդ այցին: Կարծում եմ, որ սպասածից ավելի հանգիստ ընդունեցին, չեմ կարծում, որ ինչ-որ շատ ակնհայտ ընդվզում կամ զգալի բողոք եղավ:
— Արդյոք դա պայմանավորված էր նրանով, որ 90-ականների սկզբներին, երբ Հայաստանը նոր էր անկախացել, Սփյուռքում ոգևորությունը բարձր էր, իսկ հետո՝ 2008-2009 թթ., այդ ապրումները չկային:
— Իհարկե, ճիշտ եք, բայց սա մի քիչ զարմանալի է և զարմանալի չէ՝ հաշվի առնելով այն ամենը, ինչ մենք Հայաստանում տեսնում ենք և ինչին բախվում ենք: Հասկանալի է, որ առաջին շրջանում այդ ոգևորությունը հսկայական էր: Ես հիշում եմ դեսպանատան բացման օրը, երբ ՀՀ դրոշը սլացավ վեր, և այդ վայրկյանին քամի սկսվեց: Շատ ազդեցիկ պահ էր: Երիտասարդ և տարեց տղամարդիկ, կանայք լացում էին, շատ զգացմունքային և ռոմանտիկ շրջան էր, այդքան երազած պետությունն արդեն ներկայություն ուներ Սփյուռքում:
Ես պետք է ասեմ, որ «սփյուռք» բառը համարում եմ հնացած բառ մեզ համար: Եթե մենք ունենք հայրենիք, մենք սփռված չենք, այլ ունենք համայնքներ, ինչը գլոբալ աշխարհում շատ նորմալ երևույթ է: Եթե մենք ունենք հայրենիք, Սփյուռք և սփռվածություն գոյություն չունի: Այստեղից բխում է իմ մյուս միտքը, որը կապված է նրա հետ, որ, անշուշտ, ազգապահպանական և ինքնության պահպանման կարևորագույն հիմքերից մեկը, գուցե հիմնականը, այն միֆոլոգիան է, որի վրա հիմնված է ազգային, հայոց դատի գաղափարը և այլն: Եվ Ցեղասպանությունը, որպես երևույթ, բնականաբար ինչ-որ մի աշխարհի վերջ էր զրո կետ ստեղծելու, երբ ոչնչացավ հայրենի տունը, ոչնչացավ այն ժամանակը, որը սերունդներ, հարյուրամյակներ, հազարամյակներ գալիս էր, և հասավ այն կետին, որտեղ վերջացավ: Եվ նոր տարածություն, այսինքն՝ նոր տուն, նոր ժամանակ, այսինքն՝ զրոյից սկսված առաջին տարի: Սա բոլորովին փոխում է մարդու աշխարհընկալումը, և այդ աշխարընկալման միակ հիմքը դառնում է այդ զրո կետի ակտուալացումը, ինչը մենք ձևակերպում ենք որպես պատմական հիշողություն, պատմական արդարության վերականգնում, և շատ ճիշտ ենք անում: Սակայն հասկանալի է՝ երբ կա նոր պետություն, երբ կա այն, ինչի մասին երազել են սերունդներով մեր հայրերը, պապերի պապերը և այլք, աստիճանաբար հենց այդ պետությունը պետք է դառնա ինքնության հիմք: Այսինքն՝ քո պետության հպարտությունը պետք է դառնա քո ինքնության հիմքը՝ Հայաստանում ես դու, թե դուրսը: Եվ դրանով հիմք է ստեղծվում, որպեսզի ձևավորվի, իմ կառուցած բառն է, «ցանցապետություն» հասկացությունը: Մի ամբողջական համակարգ, ազատ համակարգ, ոչ հիերարխիկ՝ ով ուզենա, միանա, ով ուզենա, դուրս գա, որը պետք է կազմակերպի հայություն հասկացությունը:
Զրուցել է Հարութ Էքմանյանը
Հարցազրույցն ամբողջությամբ դիտե՛ք Civilnet.am կայքում:
