Անտեսված դասեր

Դրվագներ հայ-թուրքական հարաբերություններիցՀՀ նախկին արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանը Mediamax.am կայքում հերթական գրառումն է ներկայացրել իր հուշամատյանից: Այն ամբողջությամբ կարդացեք ստորև:

1995թ. հոկտեմբերին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը Նյու Յորքում էր, որտեղ մասնակցում էր ՄԱԿ-ի հիսունամյակին նվիրված հոբելյանական հավաքին: Պատվիրակության կազմում էի նաև ես՝ որպես արտաքին գործերի փոխնախարար: Ես Նյու Յորք էի ժամանել Կոլումբիայի Կարտախենա քաղաքից, որտեղ որպես դիտորդ մասնակցել էի Չմիացած ազգերի գագաթաժողովին: Հոկտեմբերի 23-ին Նյու Յորքում Տեր-Պետրոսյանը հանդիպեց Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելի հետ: Հայաստանի անկախացումից հետո դա Հայաստանի ու Թուրքիայի նախագահների առաջին հանդիպումն էր: Մինչ այդ՝ 1993թ. ապրիլին, Տեր-Պետրոսյանը Թուրքիայում մասնակցել էր Թուրղութ Օզալի թաղման արարողությանը:

1993թ. Թուրքիան արդեն ամբողջովին փակել էր սահմանը Հայաստանի հետ, իսկ 1994թ. մայիսին զինադադար էր հաստատվել Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի միջև: Սակայն իրավիճակը ռազմաճակատում շարունակում էր լարված մնալ: Լարված մթնոլորտ էր նաև Տեր-Պետրոսյան–Դեմիրել հանդիպման առաջին իսկ պահից: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, գործի դնելով թուրքերենի իր իմացությունը, մի քանի բառ փոխանակեց Դեմիրելի հետ՝ որոշակիորեն փոխելով մթնոլորտը: Սակայն երբ սկսվեցին քննարկումները բուն թեմայի շուրջ, լարվածությունը գնալով աճեց:

Դեմիրելը փորձում էր հանդես գալ մեծ տերության ներկայացուցչի դիրքերից և անընդհատ «հայրական» խրատներ էր տալիս Տեր-Պետրոսյանին Լեռնային Ղարաբաղի, հարակից տարածքների, ինչպես նաև հայ-թուրքական հին ու նոր հարաբերությունների մասին: Տեր-Պետրոսյանը, բնականաբար, հակադարձում էր այդ ամենին՝ իրեն բնորոշ հանդարտ, բայց սուր ու համոզիչ ոճով: Հանդիպումն արդյունք չտվեց: Դեմիրելի որդեգրած ոճից ու տրամաբանությունից խորը հիասթափված՝ մենք հեռացանք հանդիպման սենյակից: Վերելակում, երբ արդեն իջնում էինք, քար լռություն էր: Տեր-Պետրոսյանի թիկնապահ Ռոմիկը կատակեց. «Դարդ մի՛ արա, շե՛ֆ, շուտով սրա թաղմանն էլ կգնանք»:

Անփոփոխ մոտեցումներԻմ՝ արտաքին գործերի նախարար նշանակվելուց հետո Ռոբերտ Քոչարյանի հետ ներկա եղա Դեմիրելի հետ ևս երկու հանդիպումների: Առաջինը տեղի ունեցավ 1998թ. հունիսի 5-ին Յալթայում, Սևծովյան տնտեսական համագործակցության գագաթաժողովի ընթացքում, իսկ երկրորդը՝ 1999թ. նոյեմբերին Ստամբուլում, ԵԱՀԿ գագաթաժողովի ժամանակ: Այս երկու հանդիպումները ոչնչով չէին տարբերվում Տեր-Պետրոսյան–Դեմիրել հանդիպումից. չէին փոխվել ո՛չ Դեմիրելի մտածելակերպը, ոճն ու մոտեցումները, ո՛չ էլ հայկական կողմի պատասխանները:

Ես իմ հերթին բազմաթիվ հանդիպումներ ունեցա իմ թուրք գործընկերների՝ հիմնականում արտաքին գործերի նախարար Իսմայիլ Ջեմի հետ: Այս հանդիպումներին ևս նշույլ անգամ չկար, որ Թուրքիան ցանկություն ունի Հայաստանի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել կամ բացել սահմանը. թուրքերն այդ ամենը կապում էին միայն ու միայն Ղարաբաղի հարցի հետ:

2002թ. Թուրքիայում իշխանափոխություն տեղի ունեցավ. խորհրդարանական ընտրություններում հաղթեց Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի գլխավորած «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը: Սկզբնական շրջանում Աբդուլլահ Գյուլը նշանակվեց վարչապետ, իսկ որոշ ժամանակ անց, երբ հանվեցին Էրդողանի նկատմամբ առկա իրավական սահմանափակումները, Գյուլը նշանակվեց արտաքին գործերի նախարար, իսկ Էրդողանը ստանձնեց վարչապետի պաշտոնը:

2003թ. հունիսի 3-ին Մադրիդում պետք է մասնակցեի ՆԱՏՕ-ի Համագործակցության խորհրդի նախարարական նիստին: Այնտեղ էր լինելու նաև Թուրքիայի նորանշանակ արտգործնախարար Գյուլը: Հանդիպման նախօրեին դիվանագիտական խողովակներով լուր էինք ստացել, որ Գյուլը կցանկանար հանդիպել ինձ հետ: Մինչ այդ ակնհայտ էր, որ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մեջ փոփոխություններ են տեղի ունենում, թեև նեոօսմանիզմը և «Զրո խնդիր հարևանների հետ» քաղաքականությունն ավելի ուշ՝ 2009թ., հստակ գաղափարական ձևակերպում ստացավ: Այդ օրերին, երբ Դավութօղլուն Էրդողանի արտաքին-քաղաքական հարցերով խորհրդականն էր, այդ քաղաքականության ծիլերն արդեն երևում էին:

Պատմության հեգնանքՀայ-թուրքական հարաբերությունները դարերի ընթացքում եղել են դաժան՝ խտրականությունից և կեղեքումներից մինչև ջարդեր ու ցեղասպանություն: Չգիտես ինչու, այս ամենի մեջ ամեն անգամ, երբ հանդիպում էի թուրք գործընկերոջս հետ, հայոց պատմությունից հիշում էի հետևյալ դրվագը. 1918թ. ապրիլին՝ Հայաստանի անկախացումից առաջ, Կովկասյան Սեյմի պատվիրակությունը, որի կազմում էր նաև Հովհաննես Քաջազնունին, մեկնում է Տրապիզոն՝ թուրքերի հետ խաղաղության բանակցություններ սկսելու: Տրապիզոնն ընտրվել էր բանակցությունների վայր՝ որպես չեզոք տարածք:

Երբ հայկական պատվիրակությունը հասնում է այնտեղ, պարզվում է, որ թուրքերն արդեն գրավել են քաղաքը և ներկայանում են որպես հյուրընկալող կողմ: Իսկ որոշ ժամանակ անց, երբ Տրապիզոնի բանակցություններն ընդհատվում են, և պատվիրակությունը վերադառնում էր Բաթում, կառամատույցի մոտ նավապետը հանկարծ նկատում է, որ այնտեղ ծածանվում է թուրքական դրոշը: Անմիջապես տախտակամած է կանչում Քաջազնունուն և մյուսներին, և նրանք ապշահար ու շփոթված նայում են դրոշին: Արդեն նավահանգստում հայտնի է դառնում, որ թուրքերը գրավել էին նաև Բաթումը: Պատմության ինչպիսի˜ հեգնանք…

2003թ. հունիսի 3-ին Մադրիդում հանդիպեցի Աբդուլլահ Գյուլի հետ: Սա մեր առաջին հանդիպումն էր: Հանդիպման առաջին տասը րոպեն անցկացրինք իրար հետ ծանոթանալով և պայմանավորվեցինք իրար դիմել արարողակարգային պահանջներից դուրս՝ անունով:Գյուլն ինձ վրա դրական տպավորություն թողեց. ակնհայտ էր, որ նա բարեհամբույր անձնավորություն է, համեստ իր ոճով և մոտեցումներով: Իսկ բովանդակության առումով նա ինձ դրական իմաստով ապշեցրեց:

Այդ օրը Գյուլն իրոք թելադրեց հանդիպման օրակարգը՝ նշելով, որ Թուրքիան ցանկանում է բնականոն հարաբերություններ հաստատել բոլոր հարևանների հետ: Նա ասաց, որ հայ-թուրքական հարաբերությունները պետք չէ կապել Ադրբեջանի հետ, և հայերն ու թուրքերը, միասին լուծելով երկկողմ խնդիրները, դրանով կարող են դրական ազդեցություն ունենալ ղարաբաղյան խնդրի լուծման վրա: Ես անմիջապես պատասխանեցի, որ լավ է, որ Թուրքիան այդպիսի եզրակացության է հանգել, և որ Հայաստանը առաջին իսկ օրվանից նման մոտեցում է ունեցել: Ահավասիկ, այդ օրը բաժանվեցինք այդ դրական նոտայի վրա և պայմանավորվեցինք, որ հաջորդ իսկ հարմար առիթը կօգտագործենք բանակցությունները շարունակելու համար:

Հաջորդ անգամ Գյուլի հետ հանդիպեցի նույն տարվա սեպտեմբերի 25-ին ՄԱԿ-ում, Գլխավոր ասամբլեայի նիստի ընթացքում: Այս հանդիպումը, սակայն, մի քայլ հետ էր նախորդից: Գյուլը նշեց, որ Ղարաբաղի հարցին ընդհանրապես չանդրադառնալ չենք կարող, այն անպայման պետք է լինի օրակարգում: Ես պատասխանեցի, որ խնդիր չեմ տեսնում այնքան ժամանակ, քանի դեռ հայ-թուրքական հարաբերությունները չեն կապվում Ղարաբաղի կարգավորման հարցին:

Ես նաև ասացի, որ թուրքերի համար հավանաբար դժվար կլինի միանգամից սահմանը բացել, և առաջարկեցի թեկուզ փոքր քայլերով, բայց առաջ շարժվել: Գյուլը համաձայնեց, և մենք պայմանավորվեցինք, որ մեր հաջորդ հանդիպմանը կներկայանանք ցուցակներով՝ նա կներկայացնի Թուրքիայի, իսկ ես Հայաստանի կողմից ձեռնարկվելիք փոքր քայլերը, և կնայենք, թե ինչ ունենք ընդհանուր և որտեղից կարող ենք սկսել այդ փոքր քայլերի իրականացումը:

Մեր երրորդ հանդիպումը տեղի ունեցավ 2003թ. դեկտեմբերի 5-ին Բրյուսելում, ՆԱՏՕ-ի Համագործակցության խորհրդի նախարարական նիստի ընթացքում: Պայմանավորվածության համաձայն՝ հանդիպմանը ես ներկայացել էի իմ ցուցակով, մինչդեռ Գյուլի ձեռքին ոչինչ չկար: Այդուհանդերձ, մենք կետ առ կետ անցանք իմ ներկայացրած ցուցակի վրայով, և Գյուլն ասաց, որ առնվազն առաջին մի քանի կետերի իրականացման հարցում նա որևէ խնդիր չի տեսնում:

Ես ներկայացրել էի տասկետանոց ցուցակ. մենք Անկարային առաջարկում էինք հայ-թուրքական սահմանը բացել նախ հայ և թուրք դիվանագետների համար: Որպես երկրորդ քայլ առաջարկվում էր ընդգրկել ոչ հայկական և ոչ թուրքական անձնագրեր կրող օտարերկրացիներին: Ցուցակի հաջորդ կետերով առաջարկում էինք բացել սահմանը արդեն Հայաստանի և Թուրքիայի քաղաքացիների համար, սակայն սահմանափակ տարածքներում, օրինակ՝ հայերը կարող են այցելել Անի, թուրքերը՝ Գյումրի:

Հաջորդը՝ սահմանը բացել արդեն բեռնատար մեքենաների համար, նաև գործարկել Կարս-Գյումրի երկաթգիծը՝ նույնիսկ այն պայմանով, որ սկզբնական շրջանում Հայաստանը դրանից չօգտվի, այլ իրականացվի միայն Թուրքիա-Վրաստան ապրանքաշրջանառությունը, որի համար Հայաստանն անգամ տարանցման գումար չի գանձի:Մինչև մեր հաջորդ հանդիպումը Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը 2004թ. ապրիլին պաշտոնական այց կատարեց Թուրքիա: Այցի ընթացքում Գյուլը հայտարարեց, որ ներկայում թուրք-հայկական սահմանի վերաբացումը բացառվում է: Դա ինձ համար բացահայտ նշան էր, որ մենք վերադառնում ենք զրոյական կետի:

Իրոք, այդպես էլ եղավ: Մեր հաջորդ հանդիպումը տեղի ունեցավ 2004թ. հունիսի 28-ին Ստամբուլում, ՆԱՏՕ-ի գագաթաժողովի ընթացքում: Այդ հանդիպմանը Գյուլն ինձ պաշտոնապես տեղեկացրեց, որ այս հարցը երկար քննարկվել է, և նա ցանկանում է հայտնել, որ Թուրքիան Հայաստանի հետ երկկողմ հարաբերությունների առումով ոչինչ չի անի այնքան ժամանակ, քանի դեռ Լեռնային Ղարաբաղի հարցում չկա շոշափելի առաջընթաց:

Այդ նույն օրը երեկոյան հետաքրքիր մի իրադարձություն տեղի ունեցավ: ՆԱՏՕ-ի գագաթաժողովի մասնակիցների համար թուրքական կողմը մեծ միջոցառում էր կազմակերպել Թոփ Քափըի սուլթանական պալատի բացօթյա տարածքում: Սկզբում մեծ համերգ էր, ապա՝ ճաշ՝ պատվիրակությունների բոլոր անդամների՝ ավելի քան հազար մարդու համար: Երբ համերգից առաջ զբաղեցնում էինք մեր տեղերը, ես հայտնվեցի մեզ տրամադրված երկրորդ շարքի ամենամեջտեղում: Իմ առջև առաջին շարքի չորս տեղերը դատարկ էին: Այդ չորս տեղերը նախատեսված էին ԱՄՆ-ի նախագահ Բուշի և նրա տիկնոջ, ինչպես նաև վարչապետ Էրդողանի և նրա տիկնոջ համար:

Համերգը արդեն պետք է սկսվեր, երբ նրանք մոտեցան իրենց տեղերին և սկսեցին ձեռքով բարևել շրջակայքում գտնվողներին: Ես նստած էի անմիջապես նրանց ետևում, Բուշը և Էրդողանը ինձ էլ ձեռքով բարևեցին, իսկ ես անգլերենով ներկայացա՝ Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար: Իրեն հատուկ ոճով Բուշը հարցրեց. «Ինչպե՞ս են գործերը Հայաստանում»: Պատասխանեցի, որ ամեն ինչ լավ է: Նրա տիկինը՝ Լորա Բուշը, լսելով, որ ես Հայաստանից եմ, խնդրեց, որ հատուկ ողջույններ փոխանցեմ Հայաստանի առաջին տիկին Բելլա Քոչարյանին: Այս միջոցառումից ամիսներ առաջ Մոսկվայում Ռուսաստանի առաջին տիկին Լյուդմիլա Պուտինան միջոցառում էր կազմակերպել մի քանի երկրների առաջին տիկնանց մասնակցությամբ՝ նվիրված գրքին ու գրականությանը, որին մասնակցել էին նաև Բուլղարիայի առաջին տիկինը, Լորա Բուշը և Բելլա Քոչարյանը: Այնտեղ տիկին Բուշի և տիկին Քոչարյանի միջև ծանոթություն և համակրանք էր հաստատվել:

Երբ բոլորն արդեն տեղավորվել էին իրենց տեղերում, ակնհայտ դարձավ, որ ճոխ համերգ է լինելու: Բեմում նստած էին երեք տարբեր ոճի նվագախմբեր՝ ժողովրդական գործիքների, ժամանակակից երաժշտության և դասական: Կարծում եմ՝ բեմի վրա առնվազն երեք հարյուր երաժիշտ կար:

Համերգը չսկսված՝ անսպասելի ու մեծ աղմուկով, բեմի ու հանդիսատեսների միջև գտնվող միջանցքով ենիչերիների տարազ հագած երաժիշտների խումբ ներխուժեց, որը զուռնա-դհոլով կատարում էր մի երաժշտություն, որը նույնական էր «Արյունոտ դրոշ» երգին: Այդ երգի թե՛ մեղեդին, թե՛ բառերը ինձ լավ հայտնի էին. դա իմ երիտասարդ տարիներին ամենատարածված երգերից էր: Այն հնչում էր առանց գեթ մեկ նոտայի փոփոխման: Ենիչերիների խումբն ընթացավ՝ կատարելով երաժշտությունը, և դուրս եկավ: Ես փշաքաղվել էի, աչքերս արցունքով էին լցվել:

Համերգի ավարտին ենիչերիների նույն խումբն ընթացավ արդեն հակառակ ուղղությամբ՝ այս անգամ հնչեցնելով «Ձայն մը հնչեց Էրզրումի հայոց լեռներեն» երգի երաժշտությունը: Այդ երգն ինձ նույնպես քաջ ծանոթ էր: Նորից փշաքաղվեցի. չէի կարողանում գտնել այդ ամենի բացատրությունը:

Պատմության հերթական հեգնանք…