Գլոբալ ֆինանսական ճգնաժամի մեկնարկից գրեթե չորս տարի անց շատերին է հետաքրքրում, թե ինչու է տնտեսական վերականգնումն այդքան երկար տևում: Իսկապես, տնտեսական վերականգնման դանդաղ տեմպը շփոթեցրել է նույնիսկ փորձագետներին: Ըստ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի՝ համաշխարհային տնտեսական աճը 2011թ. պետք է կազմեր 4,4%, իսկ 2012թ. պետք է լինի 4,5%: Իրականում Համաշխարհային բանկի վերջին տվյալները ցույց են տալիս, որ 2011թ. տնտեսական աճը հասել է ընդամենը 2,7%-ի և այս տարի կդանդաղի՝ մինչև 2,5%, ցուցանիշ, որը գուցե վերանայելու և նվազեցնելու կարիք ունենա:
Կանխատեսումների և արդյունքի միջև առկա տարբերությունը երկու հնարավոր պատճառ կարող է ունենալ. կա՛մ ֆինանսական ճգնաժամի պատճառած վնասն ավելի լուրջ էր, քանի մարդիկ գիտակցում էին, կա՛մ էլ տնտեսական ճգնաժամից դուրս գալու դեղատոմսերը պակաս արդյունավետ էին, քան քաղաքականության ուղեգիծ որոշողները կարծում էին:
Իրականում աշխարհը շուտ հասկացավ բանկային ճգնաժամի լրջությունը: Միացյալ Նահանգների և Չինաստանի գլխավորությամբ, Բրիտանիայի համակարգմամբ և Գերմանիայի դժկամ աջակցությամբ 2008-2009 թթ. տնտեսական խթանիչ ծրագրերի փաթեթներ իրականացվեցին: Զգալիորեն նվազեցվեցին տոկոսադրույքները, անվճարունակ բանկերը ճգնաժամից դուրս գալու աջակցություն ստացան, գործի դրվեցին տպագրահաստոցները, հարկերը կրճատվեցին, և ավելացվեցին պետական ծախսերը: Որոշ երկրներ արժեզրկեցին իրենց արժույթները:
Արդյունքում անկումը կասեցվեց, և վերականգնումն ավելի արագ էր, քան ակնկալում էին շուկայի կանխատեսողները: Սակայն խթանող միջոցները բանկային ճգնաժամը փոխակերպեցին հարկաբյուջետային և սուվերեն պարտքի ճգնաժամի: 2010-ից ի վեր կառավարություններն սկսեցին բարձրացնել հարկերը և կրճատել ծախսերը՝ այդպիսով արձագանքելով սուվերեն դեֆոլտի շուրջ աճող մտավախություններին: Այդ ժամանակ վերականգնումը հակառակ ուղղությամբ ընթացավ:
Ինչպես Կարմեն Ռայնհարթը և Քենեթ Ռոգոֆն են այդ մասին պատմում իրենց՝ վարպետորեն գրված «Այս անգամ այլ է» վերնագրով գրքում, բանկային խոր ճգնաժամն անվտանգ կերպով շրջանցելու որևէ ուղի գոյություն չունի: Ճգնաժամն սկսվում է «պարտքի չափազանց շատ կուտակման» հետևանքով, ինչը տնտեսությունները դարձնում է «խոցելի վստահության ճգնաժամերի» նկատմամբ: Առևտրային բանկերը պետք է հակաճգնաժամային օգնություն ստանան կառավարություններից, հետո կառավարություններն էլ պետք է այդ օգնությունն ստանան առևտրային բանկերից: Վերջում և՛ առևտրային բանկերը, և՛ կառավարությունները պետք է այդ օգնությունն ստանան կենտրոնական բանկերից:
Ըստ Ռայնհարթի և Ռոգոֆի՝ այս ամենը ներառում է «տնտեսական ակտիվության երկարատև և ակնառու կրճատում»: Նրանք կարծում են, որ հետպատերազմյան ճգնաժամի միջին տևողությունը 4,4 տարի է եղել (այն ժամանակը, որը պահանջվում է ընկերության պարտքերը մարելու համար), որից հետո վստահության ճգնաժամն ավարտվում է, և վերականգնվում է տնտեսական աճը:
Այդուհանդերձ, այս պատմության մեջ պակաս մի բան կա. Մեծ դեպրեսիայից հետո տնտեսության վերականգնման համար շուրջ տասը տարի պահանջվեց, ինչը հետպատերազմյան միջին ժամանակահատվածից երկու անգամից էլ ավելի է: Տնտեսության վերականգնման տեմպերի տարբերության համար Ռայնհարթը և Ռոգոֆը մի քանի պատճառներ են առաջ քաշում՝ Մեծ դեպրեսիային դանդաղ արձագանքելու քաղաքականությունը և ոսկու ստանդարտը, ինչը նշանակում էր, որ առանձին պետություններ չէին կարող ճգնաժամից դուրս գալու իրենց ելքը գտնել: Այլ խոսքով՝ հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականությունների ռեժիմը վճռորոշ ազդեցություն ունի ինչպես տնտեսական անկման խորության, այնպես էլ այն ժամանակահատվածի վրա, որն անհրաժեշտ է տնտեսության վերականգնման համար:
Կարևոր է նաև այն, որ ֆինանսական խոշոր անկումները կրկին տեղի են ունեցել 1970-ականներին, այն բանից հետո, երբ դրանք գրեթե բացակայում էին 1950-ականներին և 1960-ականներին, երբ գործում էին կառավարվող տնտեսությունների Ջոն Մեյնարդ Քեյնսի համակարգը և կառավարվող փոխարժեքների Բրետոն Վուդսի համակարգը: Հետպատերազմյան խոշոր ճգնաժամերը, որոնց անդրադառնում են Ռայնհարթն ու Ռոգոֆը, տեղի են ունեցել 1977-2001 թթ.: Այդ ճգնաժամերը տեղի ուենցան, որովհետև բանկերի գործունեության կարգավորումն ու կապիտալի տեղաշարժերի վերահսկողությունը վերացվել էին: 1977-2001 թթ. տեղի ունեցած ճգնաժամերն ավելի կարճ տևեցին, քան 1930-ականների ճգնաժամերը, քանի որ դրանց արձագանքելու քաղաքականությունը հիմարություն չէր:
Ինդոնեզիայի նախագահ Սուսիլո Բամբանգ Յուդհոյոնոն այս կետին հատուկ ուշադրություն էր հրավիրել ապրիլի սկզբին Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Դեյվիդ Քեմերոնի հետ հանդիպմանը՝ հպարտանալով, որ 1998թ. ճգնաժամից հետո Ինդոնեզիայի տնտեսության հաջող վերականգնման ծրագիրը ոգեշնչված է եղել հենց Ջոն Մեյնարդ Քեյնսի համակարգով: «Մենք պետք է այնպես անենք, որ մարդիկ կարողանան գնել, մենք պետք է այնպես անենք, որ արդյունաբերությունն արտադրանք տա…»:
Այսօր շատ՝ հատկապես եվրոգոտու երկրների կառավարությունների պարագայում կարծես վերջացել են տնտեսական քաղաքականության այլընտրանքները: Խնայողությանն ուղղված հարկաբյուջետային իրենց միջոցներով բոլորին զայրացնելով՝ այդ կառավարություններն այլևս այնպես չեն անում, որ «մարդիկ կարողանան գնել», և որ «արդյունաբերություններն արտադրանք տան»: Կենտրոնական բանկերին առաջադրանք է տրվել անել այնպես, որպեսզի տնտեսությունները գոյատևեն, սակայն իրենց տպագրած գումարի մեծ մասը մնում է բանկային համակարգում՝ չկարողանալով կասեցնել լճացող սպառումն ու ներդրումների նվազումը:
Ավելին՝ փոքրիկ ոսկու ստանդարտ է հենց եվրոգոտին, որտեղ մեծ պարտքեր ունեցող ԵՄ անդամները անկարող են արժեզրկել իրենց արժույթները, քանի որ արժեզրկելու արժույթներ չունեն: Այսպիսով, հաշվի առնելով այն, որ Չինաստանի տնտեսական աճը նույնպես դանդաղում է, թվում է՝ համաշխարհային տնտեսությանը վիճակված է որոշ ժամանակ դիմակայել տնտեսական դժվարություններին, այն դեպքում, երբ որոշ երկրներում գործազրկությունը հասնում է 20 կամ ավելի տոկոսի:
Արդյո՞ք երկարաձգվող ճգնաժամից դուրս գալու ուղի կա այն դեպքում, երբ հարկաբյուջետային, դրամավարկային և տարադրամի փոխարժեքի քաղաքականությունները մտել են փակուղի: Յեյլի համալսարանի դասախոս Ջոն Ջինակոպլոսը երկար ժամանակ պնդել է, որ մեծ պարտքերը պետք է ներվեն: Կառավարությունները պետք է «ներեն պարտքերը», քան թե սպասեն, որպեսզի սնանկացումների միջոցով գլուխներն ազատեն այդ պարտքերից: Նրանք կարող են վատորակ վարկերը գնել վարկատուներից և ներել վարկառուի կողմից վճարվելիք հիմնական գումարի մի մասը՝ միաժամանակ նվազեցնելով վարկատուների վարկավորման պահանջները և վարկառուների ավելցուկային պարտքը: ԱՄՆ-ում «Ժամկետային ակտիվներով-ապահովված արժեթղթերի վարկային հնարավորություն» (Term Asset-Backed Securities Loan Facility) ծրագիրը և «Հանրային-մասնավոր ներդրումային ծրագիրը» (Public-Private Investment Program), ըստ էության, պարտքերի ներման սխեմաներ են սուբփրայմ վարկեր ունեցողների համար՝ թեև չափազանց փոքր ծավալով:
Սակայն պարտքի ներման սկզբունքը միանգամայն կիրառելի է նաև պետական պարտքի դեպքում, հատկապես եվրոգոտու երկրներում: Չափազանց մեծ չափերի հասնող պետական պարտք ունեցողները հենց բանկերն են, որոնք էլ մտավախություն ունեն այդ պարտքերի վերաբերյալ: Բանկերի համար բարձր եկամտաբերություն ունեցող պետական պարտատոմսերն ավելի ապահով չեն, քան բարձր եկամտաբերություն ունեցող մասնավոր պարտատոմսերը: Պարտքի համապարփակ ներման դեպքում և՛ վարկատուները, և՛ վարկառուները ավելի հարուստ և գոհ կլինեն: Նույնը կլինի նաև այն քաղաքացիների դեպքում, որոնց ապրուստը ոչնչացվում է պարտքերը մարելու՝ կառավարությունների հուսահատ փորձերի արդյունքում:
Փիլիսոփայական տեսանկյունից՝ պարտքի ներման մոտեցումը հիմնված է այն համոզմունքի վրա, որ վարկատուները մեղքի իրենց բաժինն ունեն, երբ վարկառուները չեն վերադարձնում վերցրած վարկերը, քանի որ այդ չմարված վարկերը, նախևառաջ, իրենք են տրամադրել: Քանի դեռ վարկառուն վարկը վերցնելու պահին վարկատուին չի մոլորեցրել, վարկատուն առնվազն որոշ չափով պատասխանատու է գործարքի համար:
1918թ. Քեյնսը հորդորում էր չեղյալ համարել Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Վերսալի համաձայնագրով պատերազմի ժամանակ կրած կորուստների համար Գերմանիային և նրա դաշնակիցներին պարտադրված պարտքերը: «Մենք երբեք ի վիճակի չենք լինի առաջ շարժվել, մինչև մեր վերջույթները չազատենք այս թղթե կապանքներից»,– գրում էր նա: Իսկ 1923թ. նրա կոչը դարձավ նախազգուշացում, որին այսօրվա քաղաքական ուղեգիծը որոշողները լավ կանեին, եթե հետևեին: «Պայմանագրի բացարձակության կողմնակիցները… հեղափոխության իսկական ծնողներն են»:
