Ի՞նչ քաղաքականություն պետք է վարի Ռուսաստանը Հարավային Կովկասում՝ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո։ Մոսկվայի Կարնեգի կենտրոնի տնօրեն Դմիտրի Տրենինը փորձում է պատասխանել այս հարցին՝ «Փոթորիկ Կովկաս» (Буря на Кавказе) գրքում իր հրապարակած հոդվածում, որը վերնագրված է «Նոր փոթորկի սպասումո՞վ»։ Հոդվածը նաև գրքի վերջաբանն է։ Այն թարգմանաբար ներկայացված է ստորև։
Քառասունչորս օր տևած Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը, որը բռնկվեց 2020-ի աշնանը, շրջադարձային էր ոչ միայն դրա մասնակիցների՝ Հայաստանի ու Ադրբեջանի համար։ Այն փոխեց ուժերի քաղաքական և ռազմական հավասարակշռությունը Հարավային Կովկասում, նպաստեց Թուրքիայի՝ որպես տարածաշրջանային տերության հետագա վերելքին, ուրվագծեց Անդրկովկասում Ռուսաստանի ազդեցության իրական սահմանները և ԱՄՆ-ի ու ԵՄ երկրների իրական հետաքրքրության աստիճանը հետխորհրդային տարածքի այս հատվածում։ Անօդաչու թռչող սարքերի և թափառող զինամթերքի միջոցով Ադրբեջանի օդային գերակայության ձեռքբերումը ոչ միայն պատերազմի ելքը կանխորոշող հիմնական գործոններից էր, այլև նման մասշտաբի զինված հակամարտություններում ռազմարվեստի զարգացման կարապետը։
Ռազմավարական առումով՝ ուշադիր դիտորդների համար պատերազմը Ղարաբաղում անսպասելի չէր։ Մի քանի տարի առաջ Ռազմավարությունների և տեխնոլոգիաների վերլուծության կենտրոնը հրատարակեց «Փոթորկի սպասումով. Հարավային Կովկաս» («В ожидании бури: Южный Кавказ») գիրքը: Այժմ՝ 2020-ի սեպտեմբերին բռնկված փոթորկից մեկ տարի անց, Ռազմավարությունների և տեխնոլոգիաների վերլուծության կենտրոնի հետազոտողները և հրավիրյալ գործընկերները Ռուսլան Պուխովի և կյանքից անժամանակ հեռացած Կոնստանտին Մակիենկոյի խբագրությամբ համատեղ նոր աշխատության մեջ ամփոփում են պատերազմի արդյունքները և խորհում դրա արդեն տեսանելի ու հնարավոր հետևանքների մասին։ Հաշվի առնելով, թե որքան արագ և հզոր կերպով վերսկսվեց հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը 26 տարվա սառեցումից հետո՝ Լեռնային Ղարաբաղում ներկայիս իրավիճակը չի կարելի կայուն համարել։ Իսկ եթե այդպես է, ուրեմն պետք է ոչ միայն դասեր քաղել վերջին պատերազմից, այլև հետևել դրա թողած դինամիկային։
Նախևառաջ պետք է ելնել նրանից, որ զինված հակամարտության արդյունքները, ցնցելով պարտվածներին ու խորը վերք պատճառելով նրանց, լիովին չբավարարեցին նաև հաղթողներին։ Հայերի ռևանշի հնարավորությունները տեսանելի ապագայում չեն երևում, իսկ Ադրբեջանը ձգտելու է վերականգնել իր ամբողջական և վերջնական վերահսկողությունը Լեռնային Ղարաբաղի ողջ տարածքի վրա։ Ծանր կացության մեջ է հայտնվել նաև Ռուսաստանը, ինչի մասին Պուխովն ու Մակիենկոն մանրամասն գրել են իրենց գլխում։ Միջազգային որոշ վերլուծաբաններ շտապեցին հրադադարի և Ղարաբաղում ռուսական խաղաղապահ ուժերի տեղակայման մասին համաձայնագիրը համարել Մոսկվայի հաղթանակ, որի զորքերը այժմ տեղակայված են լինելու բոլոր երեք պետությունների միջազգայնորեն ճանաչված տարածքներում՝ Հայաստան (ռազմաբազա Գյումրիում), Ադրբեջան (խաղաղապահներ Լեռնային Ղարաբաղում) և Վրաստան (զորքեր, որոնք տեղակայված են միայն Ռուսաստանի ու մի շարք այլ պետությունների կողմից ճանաչված Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի սահմաններում):
Այս տեսակետը ոչ միայն մակերեսային է, այլև ըստ էության՝ սխալ։ Մի կողմ թողնելով Հայաստանում, Աբխազիայում և Հարավային Օսիայում ռուսական բազաների հետ կապված իրավիճակը՝ պետք է նշել Ղարաբաղում ռուսական խաղաղապահ ներկայության պայմանականությունը։ Այստեղ ռուս խաղաղապահների հնգամյա մանդատը, այսինքն, ըստ էության, ղարաբաղցի հայերի ձեռքում գտնվող տարածքի ժամանակավոր կարգավիճակը՝ որպես Ռուսաստանի պրոտեկտորատ, թույլ է տալիս երկարաձգել այն, սակայն նման երկարաձգումը, եթե տեղի ունենա, հեշտ չի լինի, էլ չասած՝ ինքնաբերաբար: Բաքուն իր դաշնակից Անկարայի հետ արդեն փորձում է ճնշում գործադրել Մոսկվայի վրա՝ հօգուտ Ադրբեջանի վերահսկողությանը այս շրջանի ամբողջական վերադարձի։
Այսպիսով, տարածաշրջանում ներկայիս ստատուս քվոն ի սկզբանե անկայուն է։ Ռուսաստանի նախկին խաղադրույքը դաշնակից Հայաստանի և գործընկեր Ադրբեջանի միջև երկարաժամկետ հավասարակշռության պահպանման վրա՝ արբիտրի իր դերի պահպանմամբ, որը վերահսկում է իրավիճակը հակամարտության գոտում, իրատեսական չէ: Մոսկվայի միջնորդությամբ 1994-ի հրադադարը տևեց ավելի քան քառորդ դար, բայց ի վերջո այն չխանգարեց նոր պատերազմին։ Լեռնային Ղարաբաղի ավերակների վրա նման բան վերակառուցելն անիմաստ է։
Առայժմ Ռուսաստանի ղեկավարությունը մարտավարական մակարդակում հարաբերականորեն հաջող մանևրում է։ Մոսկվան, պահպանելով Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում հակամարտ կողմերի միջև հավասարակշռությունը, Հայաստանին պահեց դաշնակցի կարգավիճակում, իսկ Ադրբեջանին՝ գործընկերոջ; ճանաչելով Կովկասում թուրքական ներկայության իրողությունը՝ մասամբ պահպանեց իր դեմքը՝ որպես Երևանի ու Բաքվի միջև միակ միջնորդի; պատրաստակամություն հայտնեց աշխատել Հայաստանի ցանկացած ղեկավարության հետ, որը հավատարիմ կլինի Ռուսաստանի շահերին։ Ռուսաստանը միաժամանակ հմտորեն խուսափում է Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը քննարկելուց։ Այս բոլոր մանևրները լավ են, բայց դրանք կա՛մ արդեն խաղացվել են որոտացած պատերազմի ընթացքում, կա՛մ պահպանում են իրենց նշանակությունը բացառապես ժամանակ շահելու տեսանկյունից։ Այս վերջին մասում պետք է հոգ տանել, որ ժամանակ չկորսվի: Ռազմավարական առումով Մոսկվան նախանշել է պատերազմող կողմերի միջև տնտեսական համագործակցության նախագծերի խթանման ուղղությունը, ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո պառակտված տարածաշրջանի ներքին կապվածության սերտացումը, հյուսիս-հարավ և արևելք-արևմուտք գծերի երկայնքով տրանսպորտային և այլ հաղորդակցությունների զարգացումը: Ռացիոնալ տեսանկյունից սա ճիշտ մոտեցում է, և իմաստ ունի զարգացնել այն՝ անընդհատ կոնկրետ մասնավոր արդյունքների հասնելով։ Կուտակվելով՝ հավաքված դրականը ինչ-որ պահի սկզբունքորեն կարող է փոխել իրավիճակի դինամիկան։ Նման մի բան գործնականում ժամանակին փորձեցին կիրառել արաբա-իսրայելական հակամարտությունը հաղթահարելու և «նոր Մերձավոր Արևելք» կառուցելու համար։ Հատուկ պատճառներ չկան ենթադրելու, որ Հարավային Կովկասում, որտեղ բախվում են բազմաթիվ դերակատարների, այդ թվում՝ տարածաշրջանից դուրս գտնվողների շահերը, և որտեղ կան մի շարք երկարատև հակամարտություններ՝ կապված Վրաստանի հետ, արդյունքները կարող են լինել ավելի տպավորիչ:
Մերձավոր Արևելքի մասին հիշատակումը պատահական չէ։ Հետխորհրդային տարածքի՝ որպես հետկայսերական ընդհանրության խորացող անդառնալի քայքայմանը զուգահեռ Անդրկովկասը գնալով ավելի է հեռանում Ռուսաստանից՝ աստիճանաբար հարելով մերձավորարևելյան տարածաշրջանին` դրա մաս դառնալու հեռանկարով: Այս մասին լավ գրել է երևանցի հայտնի քաղաքագետ Ալեքսանդր Իսկանդարյանը։ ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի թույլ ներգրավվածությունը Ղարաբաղում հրադադարի պահպանմանն ուղղված ջանքերին ախտանշանային է։ Սա իրավիճակային ուշադրության դեֆիցիտ չէ: Ոչ թե Ամերիկան ու Եվրոպան, այլ Թուրքիան, Իրանը և Իսրայելն են գնալով ավելի ազդում այն ամենի վրա, ինչ կատարվում է Ադրբեջանում ու Հայաստանում և նրանց միջև: Այս հանգամանքը ռուսական քաղաքականությունը պետք է կողմնորոշի ավելի համարժեք մոտեցումներ փնտրելու իր անդրկովկասյան հարևանների նկատմամբ՝ ավելի լայն Մերձավոր Արևելքում, այլ ոչ թե հետխորհրդային կամ ռուս-արևմտյան համատեքստում։
Կարելի է պնդել, որ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո տիրող պայմաններում Ռուսաստանին նոր նպատակադրում է անհրաժեշտ Անդրկովկասի տարածաշրջանում ընդհանրապես և հայ-ադրբեջանական հակամարտությունում՝ մասնավորապես։ Հարկավոր է նաև համապատասխան ռազմավարություն իր ազգային շահերը պաշտպանելու և առաջ մղելու համար։
Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման՝ Ռուսաստանի և ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մյուս համանախագահների երկարաժամկետ ջանքերը հանգեցնում են միանշանակ եզրակացության։ Հակամարտության վերջնական լուծման դեռ հնարավոր չէ հասնել բացառապես դիվանագիտական ճանապարհով՝ միջկառավարական մակարդակով։ Խաղաղ ճանապարհը պահանջում է երկու երկրների էլիտաների լայն խմբերի և ընդհանուր առմամբ հասարակությունների իրական շարժում դեպի հաշտեցում, ինչը տեսանելի ապագայում գործնականում անհավանական է։ Հարցի ռազմական լուծման տարբերակը գոյություն ունի, բայց դա ենթադրում է ուղիղ բախում ռուս խաղաղապահների հետ։ Սա լուրջ խոչընդոտ է, բայց հազիվ թե այն կարելի է բացարձակապես անհաղթահարելի համարել մի կողմի համար, որը արտաքին ռազմական աջակցությամբ կփորձի հարցը լուծել իր օգտին։ Այսպիսով, Ռուսաստանի համար խաղադրույքներն այժմ ահռելի կերպով աճել են՝ համեմատած Ղարաբաղյան առաջին և երկրորդ պատերազմների հետ։ Ռուսական զորքերն արդեն կանգնած են ադրբեջանցիների և հայերի միջև։ Մոսկվան նման պայմաններում չի կարող մի կողմ քաշվել, իսկ դրսի ճնշման տակ խաղից դուրս գալը նրա համար հղի է վարկանիշի հսկայական կորուստներով։
Այս առումով, առաջիկա հինգ տարիներին Ռուսաստանի ռազմավարական նպատակը հայ-ադրբեջանական ուղղությամբ կարող է լինել ոչ թե փոխընդունելի խաղաղության պայմանագրի հիման վրա Ղարաբաղում տևական խաղաղության հասնելը, ինչը դժվար թե իրագործելի լինի, այլ տարածաշրջանում երրորդ պատերազմի կանխումը։ Նման պատերազմը շատ ավելի անբարենպաստ հետևանքներ կունենա Ռուսաստանի համար, քան 2020-ի հակամարտությունը: Այդ նպատակին հասնելը հնարավոր է հակամարտող կողմերի միջև տնտեսական փոխգործակցության վերականգնման և հյուսիս-հարավ առանցքով լոգիստիկ կապերի զարգացման արդեն իսկ նախանշված գծի և Հայաստանի, Ադրբեջանի, Թուրքիայի ու Իրանի հետ ակտիվ քաղաքականության համադրմամբ։ Նպատակը կարող է լինել ոչ միայն այդ խաղացողներին Հարավային Կովկասում կապվածության վերականգնման աշխատանքներին ներգրավելը, այլև հիմնականում նրանց կողմից Ռուսաստանի վրա ճնշման կանխարգելումը։
Այս մոտեցման շրջանակում անհրաժեշտ է վերաիմաստավորել և վերագործարկել Ռուսաստանի հարաբերությունները Հայաստանի հետ։ Այստեղ Ռուսաստանի քաղաքականության նպատակը կարող է լինել Հայաստանի հետ դաշնակցային և գործընկերային հարաբերությունների պահպանումը, բայց կողմերի շահերի պրագմատիկ հիմքի վրա։ Մոսկվան արդեն ցույց է տվել, որ չի պատրաստվում միջամտել Երևանի ներքին գործերին, և այդ սկզբունքին պետք է հավատարիմ մնալ ապագայում։ Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը և տնտեսական կողմնորոշումը հենց հայերի խնդիրն է, բայց այս առումով Մոսկվան պետք է Երևանին հստակ հասկացնի, որ այս ուղղությամբ ցանկացած որոշում կոնկրետ հետևանքներ կունենա իր հետ հարաբերությունների վրա։ Հայաստանի անդամակցությունը ԵԱՏՄ-ին պետք է ձեռնտու լինի երկու կողմերին էլ, և անվտանգության ու պաշտպանության ոլորտում գործընկերների պարտավորությունները ոչ միայն պետք է հստակ ձևակերպվեն, այլև հստակ ու հրապարակայնորեն պարզաբանվեն։
Ադրբեջանի հետ հարաբերությունները, որի կապերը Թուրքիայի հետ սկզբունքորեն ավելի սերտ բնույթ են ստանում, նույնպես պահանջում են վերագնահատում և ճշգրտում։ Մոսկվայի նպատակը կարող է լինել Բաքվի հետ բարեկամական գործընկերության, տնտեսական, մշակութային և գիտական կապերի պահպանումը, Ադրբեջանի՝ Թուրքիայի արբանյակի վերափոխման բացառումը։ Խելամիտ է, սակայն, Բաքվին առարկայորեն հասկացնել, թե որքան արժեքավոր են նրա համար Մոսկվայի հետ լավ հարաբերությունները։ Ներկա պայմաններում Բաքվի բազմավեկտոր արտաքին քաղաքականությունը, նրա հավասարակշռումը Մոսկվայի և Անկարայի միջև առավելագույն հնարավորն է։
Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո ռուսական ռազմավարությունը պետք է հաշվի առնի ՆԱՏՕ-ի անդամ և տարածաշրջանային հավակնոտ տերության՝ Թուրքիայի՝ Անդրկովկասում քաղաքական և ռազմական ներկայությունը, որն առանցքային դեր է ունեցել Ղարաբաղում Ադրբեջանի զինված ուժերի հաջող հարձակողական գործողության նախապատրաստման և իրականացման գործում։ Մոսկվան արդեն ճանաչել է այդ ներկայությունը՝ համաձայնելով Աղդամի համատեղ մոնիտորինգի կենտրոնի աշխատանքներին թուրք զինվորականների մասնակցությանը։ Միաժամանակ, Կովկասում Թուրքիայի հետագա ռազմաքաղաքական էքսպանսիան բացասական հետևանքներ կունենա Ռուսաստանի անվտանգության համար։ Այն պետք է դադարեցնել՝ անհրաժեշտության դեպքում մատնանշելով Թուրքիայի դիրքերի խոցելիությունը այլ տարածաշրջաններում։
Ռուս-թուրքական հարաբերությունները, որոնք զուգակցվում են մրցակցության և համագործակցության տարրերով, դառնում են ավելի մրցակցային, քանի որ Անկարայի ազդեցությունն ու հավակնություններն ընդլայնվում են ոչ միայն Օսմանյան կայսրության մաս կազմող երկրներում, այլև Թուրքեստանի և Կենտրոնական Ասիայի թյուրքալեզու նահանգներում, ինչպես նաև ռուսական Հյուսիսային Կովկասում, Ղրիմում, Աբխազիայում և այլ տարածաշրջաններում։ Ղարաբաղյան հակամարտությանը Թուրքիայի հաջող միջամտությունը զգալիորեն ընդլայնել է նրա ազդեցության հիմքերը։ Ադրբեջանի ու Թուրքմենստանի հետ դաշինք կազմելու Թուրքիայի ջանքերն արդեն նոր իրավիճակ են ստեղծում Կասպից ծովում։ Թուրքիայի հետ ուղիղ բախումը չի բխում Ռուսաստանի շահերից, սակայն նրա ինքնավստահության ներքո նահանջելն անընդունելի է։ Թուրքական ուղղությունն արժանի է հատուկ ռազմավարության, որտեղ գործընկերությունն ու առճակատումը դիալեկտիկորեն կապված են։
Ի վերջո, պետք է կարևոր դասեր քաղել ռազմական մակարդակում։ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը, ինչպես համոզիչ կերպով գրում են Դուգլաս Բարրին, Լեոնիդ Ներսիսյանը և Մարկ Քազալեթը, վառ օրինակ է դարձել, թե ինչպես է ռազմական գործի հեղափոխությունը դրսևորվում տեղական ռազմական հակամարտությունների մակարդակում։ Ռուսաստանի համար Լեռնային Ղարաբաղը 1990-ականների սկզբի փլուզվող Խորհրդային Միության տարածքի զինված հակամարտությունների երկար շղթայի առաջին օղակն էր։ Այս բոլոր հակամարտությունների մեջ Ռուսաստանը հենց սկզբից ինչ-որ կերպ ներգրավված էր։ Ուստի, Մոսկվան չի կարող հաշվի չառնել կովկասյան վերջին պատերազմի արդյունքների ազդեցությունը Ուկրաինայի ղեկավարության մտածողության և Դոնբասում հնարավոր գործողությունների վրա կամ ազդեցությունը Վրաստանի վրա՝ կապված Աբխազիայի ու Հարավային Օսիայի հետ։ Հատուկ, աշխարհագրորեն մեկուսացած վիճակում է նաև Մերձդնեստրի ռուսական փոքրաթիվ զորակազմը։ Ակնհայտ է, որ բոլոր այս շրջաններում պետք է հստակեցնել ու շտկել ոչ միայն քաղաքական, այլև ռազմական ռազմավարությունը։ Ռազմավարության և տեխնոլոգիաների կենտրոնի պատրաստած գիրքը հետագա լուրջ մտորումների հրավեր է։
Թարգմանությունը՝ Կարեն Հարությունյանի
«Փոթորիկ Կովկասում» գրքից այլ հրապարակումներ
Համաշխարհային պատերազմ՝ տեղական նշանակության․ Գեորգի Դերլուգյան
«Օդն ընդդեմ օդի» Ղարաբաղյան պատերազմում․ վերլուծություն
Ադրբեջանական ԱԹՍ-ները և հայկական ՀՕՊ-ը 44-օրյա պատերազմում․ վերլուծություն
Ռուսաստանը որպես Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում գլխավոր պարտված կո՞ղմ․ Ռուսլան Պուխովի անդրադարձը
2020-ի պատերազմի ոչ միանշանակ արդյունքները Կովկասի համար․ Սերգեյ Մարկեդոնովի անդրադարձը
Թուրքիայի դերը Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմում. հայացք Անկարայից
Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի 44 օրերը․ Անտոն Լավրովի վերլուծությունը
Ղարաբաղյան պատերազմների մտավոր աշխարհագրությունը․ Ալեքսանդր Իսկանդարյան
