ՀՀ փոխվարչապետ, տարածքային կառավարման նախարար Արմեն Գևորգյանն Ազգային ժողովի իր ելույթում հիմնականում անդրադարձել է Վերահսկիչ պալատի 2011թ. տարեկան հաշվետվության հատկապես գույքահարկի, հողի հարկի, տեղական տուրքի և հողային պաշարների բաժնին։ Ստորև ներկայացնում ենք նրա ելույթը.
«Նախ և առաջ, ուզում եմ անդրադառնալ վերջին տարիներին այս ոլորտում մեր որդեգրած մոտեցումներին, դրանց հիմնավորումներին, կատարած աշխատանքներին և վերջապես արդյունքներին:
Համայնքային բյուջեների եկամտային մաս կազմող գույքահարկն ու հողի հարկը մինչև 2006թ. ամրացված են եղել համայնքային բյուջեներին, սակայն դրանց հաշվարկային բազաների վարման, հարկային վարչարարության ամբողջական պատասխանատվությունը եղել է տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունից դուրս։ Միայն 2006-ից սկսած, փուլ առ փուլ, սկզբում քաղաքային, հետագայում նաև գյուղական համայնքներին են փոխանցվել գույքահարկի, այնուհետ նաև հողի հարկի հաշվարկային բազաները։ 2010թ. ընդունված օրենքների արդյունքում հողի հարկն ու գույքահարկը սահմանվեցին որպես տեղական հարկեր, իսկ դրանց հավաքագրման լիազորությունները որպես տեղական ինքնակառավարման մարմնի պարտադիր լիազորություն։ Նույն օրենսդրական փաթեթով նաև սահմանվեցին տեղական հարկային վարչարարության հիմնական մեխանիզմները։
Գաղտնիք չէ, որ սկսած 1996-ից տեղական հարկերի գծով, ամենատարբեր պատճառներով, առաջացել են զգալի ապառքներ, համապատասխանաբար հաշվեգրվել են նաև տույժեր ու տուգանքներ։ Այս երևույթը նաև որոշակի պարտքերի ձևավորման պատճառ է հանդիսացել, հատկապես մտահոգիչ էին նախորդ տարիներին աշխատավարձի գծով ձևավորված պարտքերի ծավալները, որոնք 2008թ. հունվարի 1-ի դրությամբ կազմել է շուրջ 2,3 մլրդ դրամ։
Ձեռնարկված միջոցառումների արդյունքում՝ արդեն 2008-ից համայնքների բյուջեների սեփական եկամուտները յուրաքանչյուր տարվա կտրվածքով աճել են: 2011թ. աճողականը 2007թ. նկատմամբ կազմել է 44.1%, ինչը բացարձակ թվով կազմում է 7,6 մլրդ դրամ: Այս առաջխաղացումը հնարավորություն է տվել նշանակալի հաջողությունների հասնել նաև համայնքային աշխատողների աշխատավարձերի մարելու հարցում 2,3 մլրդ դրամից (2008թ.) ներկայիս պարտքը կազմում է 128,8 մլն դրամ:
Տեղական բյուջեների պլանավորման գործընթացում նախորդ տարիներին ձևավորված ապառքները ընթացիկ տարվա բյուջեների եկամտային մասում արտացոլվում էին ընթացիկ եկամուտների հետ հանրագումարով, որպես կանոն ամենատարբեր ֆիզիկական ծավալներով, ինչը թույլ չէր տալիս արդյունավետ վերահսկել ու կառավարելի դարձնել հավաքագրումների գործընթացը։ ՀՀ ֆինանսների նախարարության հետ համատեղ համապատասխան փոփոխություններ են կատարվել բյուջեի կազմման վերաբերյալ իրավական ակտերում, և սկսած 2010-ից համայնքային բյուջեներում ընթացիկ եկամուտներն ու ապառքների մարումից նախատեսվող եկամուտները առանձնացվել են ու բյուջեում արտացոլվում են առանձին տողով, որպես կանոն, նախորդ տարիների ապառքների 15%-ի չափով։
Անդրադառնալով բուն հաշվետվությանը՝ կցանկանայի որոշ նկատառումներ ներկայացնել:
Տարեկան հաշվետվության մի շարք դրվագների պարզաբանման համար անդրադարձանք դրանց համար հիմք հանդիսացող ընթացիկ հաշվետվություններին, և պարզվեց, որ տարեկան հաշվետվությունում տեղ գտած չվճարված հարկերն իրականում չվճարված ապառքներ են, իսկ ընթացիկ հարկերը ստուգված ժամանակահատվածում իրականում հավաքագրվել են. մասնավորապես, որպես օրինակ անդրադառնանք Հրազդան քաղաքին։
Այսպես, 2010թ. համայնքային բյուջեն Հրազդանում կատարվել է 100%-ով: Ինչ վերաբերում է համայնքում ապառքների հետ կատարված աշխատանքին, ապա արձանագրվել է 75% կատարողական, այսինքն 2010թ. Հրազդանի բյուջեով ծրագրված 5,5 մլն դրամ ապառքից հավաքագրվել է 3,6 մլն դրամ։
Սակայն Վերահսկիչ պալատի հաշվետվությունում նշված է, որ հաշվետու ժամանակաշրջանում գույքահարկի գծով չի «վճարվել» 85,5 մլն դրամ: Մինչդեռ ընթացիկ հաշվետվությունում նշված է, որ 2009թ. չվճարված ապառքներն ու տույժերը կազմել են 40,76 մլն դրամ, ինչը, ելնելով ապառքների առանձնահատկությունից, նախորդ տարիների աճողական մեծություն է և 2010թ. համար նույն բանը գրված է արդեն 44,8 մլն դրամ: Իսկ տարեկան հաշվետվությունում այս երկու թվերը գումարվել են և վերածվել «չվճարված հարկի»: Ստացվում է, որ ներկայացված թվերը չեն արտացոլում Հրազդանում բյուջեի կատարողականի իրական պատկերը։ Ասվածը վերաբերվում է հաշվետվությունում ներկայացված մյուս համայնքներին ևս։
Ապառքների նկատմամբ տարվող աշխատանքը առանձնահատուկ է, այստեղ համայնքներին կառավարությունը օգնում է և´ ուղղակի, և´ անուղղակի: Մի կողմից՝ 2006-ից համայնքներին փոխանցված ոչ լիարժեք բազաները, մյուս կողմից՝ դատական մարմինների կողմից կիրառվող հայցային վաղեմությունը անհաղթահարելի խոչընդոտ էին տեղերում հարկային արդյունավետ վարչարարության համար։ Արդյունքում 2008թ.հունվարի 1-ի դրությամբ հողի հարկի ու գույքահարկի մասով կուտակված ապառքները տույժ տուգանքների հետ միասին կազմել են 31,1 մլրդ դրամ: Այդ իրականությունն էր, որ կառավարության համար հիմք հանդիսացավ համաձայնել ՀՀ ԱԺ պատգամավորների նախաձեռնության հետ 2009 և 2010 թթ. հողի հարկի արտոնություններ սահմանելու մասով։ Դրա արդյունքում հնարավոր դարձավ համայնքային բյուջեներ կանխիկ մուտքագրել շուրջ 2,8 մլրդ դրամ, արտոնել այդ գումարների համար հաշվարկված 2,1 մլրդ դրամ տույժեր ու տուգանքներ: Այդ օրենքի շրջանակներում ընձեռված հնարավորությունից օգտվել են հազարավոր քաղաքացիներ։
Այնուամենայնիվ, անգամ այդ միջոցառումները վերջնականապես չլուծեցին հողի հարկի բազաներում կուտակված ապառքների մարման ու բազաների լիարժեքության ապահովման խնդիրը։ Դրանով է պայմանավորված, որ կառավարությունը այս տարվա մարտ ամսին ԱԺ-ին առաջարկեց զրոյացնել մինչև 2008թ. հունվարի 1-ը հաշվարկային բազաներում հաշվառված հողի հարկի ու գույքահարկի ապառքները, հաշվի առնելով որ գործող հայցային վաղեմության սահմանափակումով սպառված էին դրանց հավաքագրման բոլոր իրավական հնարավորությունները։
Տարեկան և ընթացիկ հաշվետվություններում անդրադարձ կա նաև հարկերի բազաներում կազմակերպությունների չներառվելու խնդրին: Սա բազաների փոխանցման ժամանակ հիմնականում ոչ լիարժեք բազաներ ստանալու շարքից է։ Այո, չենք բացառում, որ կան նաև բացակայության դեպքեր։ Բազաների ամբողջականացումը շարունակական աշխատանք է, և մենք այստեղ հետևողական ենք լինելու:
Հաշվետվություններում հողի օտարումների մասով, դեպքերը նույնպես նշված չեն, բայց քանի որ այս խնդիրը կրկնվում է հաշվետվությունների մեջ տարեցտարի, կցանկանայի ներկայացնել հետևյալ նկատառումները։ Այն, որ համայնքները կարող են իրենց սեփականությունը հանդիսացող հողերը օտարեն, որպես մեկնարկային գին սահմանելով հողի կադաստրային արժեքի 30% կամ 50%-ը, գործող հողային օրենսգրքի նորմ է։ Ուստի մենք չենք կարող պնդել, որ այդ նորմերով առաջնորդվող ՏԻ մարմինները օրենք են խախտել։ Այլ բան է, որ համայնքները կարող են սահմանել ավելի բարձր մեկնարկային գներ, դրանով ապահովելով ավելի շատ եկամուտներ համայնքային բյուջեների համար։ Ելնելով հենց այս մոտեցումից, սկսած 2008թ. երկրորդ կեսից՝ հետևողական աշխատանք է տարվում համայնքների հետ, որպեսզի համայնքային սեփականություն հանդիսացող հողերը օտարվեն 100% կադաստրային արժեքից ոչ պակաս գներով։ Բացառություն են այն դեպքերը, երբ չկա հետաքրքրվածություն և ձևավորված շուկայական գին, իսկ օտարումից առաջացած միջոցները պետք է նպատակաուղղվեն համայնքի համար կենսական նշանակության ծրագրերի իրականացմանը։ Ուզում եմ տեղեկացնել, որ 2009 և 2010 թթ. տվյալները վկայում են այն մասին, որ ավելի քիչ ծավալով օտարված հողերի դիմաց ավելի մեծ գումարներ են գանձվել։
Ինչ վերաբերում է վարձավճարներին, ապա գյուղերում աշխատող գործընկերները գիտեն, որ բնակիչների մեծ մասը, օրինակ փաստացի օգտվելով արոտներից՝ իրականում համապատասխան ձևակերպումներ չեն կատարել, հատկապես, որ ձևակերպման ծախսերը ավելի մեծ էին քան վարձավճարը:
Այդ իսկ պատճառով կառավարությունը սահմանեց արոտավայրերի վարձակալության նոր կարգ, ինչը էապես հեշտացրեց գործընթացը ու կրճատեց վճարների չափը։ Այդ կարգը գործում է 2010-ից։ Կարգի ընդունումից հետո նկատվում է գույքի վարձակալության դիմաց գանձվող գումարների աճ։ Այսպես 2011թ. 2010-ի նկատմամբ աճել է 19,2%-ով կամ 413,453 հազ. դրամով:
Հարգելի գործընկերներ,
Ասվածը չի նշանակում, որ նշված ոլորտներում բոլոր խնդիրներն ու հարցերը կարգավորված են: Դեռ առկա են բազմաթիվ թերություններ ու բացթողումներ, և մենք պետք է հիշենք մի քանի պարզ հանգամանք. այսօր ունենք 915 համայնք, որտեղ իրավիճակը տարբերվում է մեկը մյուսից, իսկ օրենսդրական դաշտի կարգավորումները ընդամենը 3-4 տարվա պատմություն ունեն։ Մեր հիմնական խնդիրը շարունակում է մնալ վարչարարությունը և օրենսդրական դաշտի հետագա կատարելագործումը։
Այսպես, խնդիրներից ամենամեծը համայնք-հարկատու, համայնք-դատարան շղթայում գործող մեխանիզմների էական բարդությունն է։ Բացի իրավական ասպեկտից՝ ամենաէականը համայնքների ղեկավարների համար խնդրի բարոյական կողմն է, երբ սեփականության իրավունքից զրկումը սահմանված է որպես ոչ պարտաճանաչ հարկատուների հետ պայքարի միջոց։
Կարևորում ենք նաև տեղական բյուջեի կատարման վերաբերյալ համայնքի ղեկավարի պատասխանատվության բարձրացմանն ուղղված իրավական կարգավորումների և գործուն մեխանիզմների ներդրման անհրաժեշտությունը։
Վերջում թույլ տվեք հավաստիացնել, որ համայնքների սեփական եկամուտների խնդիրը շարունակելու է մնալ կառավարության ուշադրության կենտրոնում»:
