Ամերիկյան Stratfor վերլուծական կենտրոնը կանխատեսում է հրապարակել Իրանի նախագահ Էբրահիմ Ռայիսիի մահից հետո այդ երկրում հնարավոր զարգացումների մասին։ Հոդվածը թարգմանաբար՝ ստորև։
Իրանի նախագահի մահն էականորեն չի ազդի Իրանի տարածաշրջանային ռազմավարության վրա, բայց կմեծացնի անորոշությունը երկրի Գերագույն առաջնորդի մոտալուտ իրավահաջորդության շուրջ, ինչը կարող է հանգեցնել կոշտ ներքին և արտաքին քաղաքականության ավելի տևական դիրքորոշման: Իրանի նախագահ Էբրահիմ Ռայիսին զոհվեց մայիսի 19-ին, երբ նրան ու ևս ութ անձի տեղափոխող ուղղաթիռը վթարի ենթարկվեց Իրանի հյուսիսարևմտյան Արևելյան Ադրբեջան նահանգում, ըստ ամենայնի, վատ եղանակի պատճառով:
Վթարի հետևանքով մահացել է նաև Իրանի արտգործնախարար Հոսեյն Ամիրաբդոլլահիանը։ Իրանի գերագույն առաջնորդ Ալի Խամենեին մայիսի 20-ին հնգօրյա սուգ հայտարարեց Ռայիսիի մահից հետո և նախագահի պաշտոնակատար նշանակեց առաջին փոխնախագահ Մոհամմադ Մոխբերին: Իրանի Սահմանադրության համաձայն՝ Մոխբերը 50 օրվա ընթացքում կկազմակերպի նախագահական նոր ընտրություններ։ Արտաքին գործերի նախարարի պաշտոնակատար է նշանակվել փոխարտգործնախարար Ալի Բաղերի Կանին, որը նախկինում ղեկավարում էր Իրանի միջուկային ծրագրի շուրջ բանակցություններն Արևմուտքի հետ։
– Իրանի՝ ընտրությունների գործընթացը և թեկնածուների հաստատումն ու որակազրկումը վերահսկող 12 անդամից բաղկացած Պահապան խորհրդի խոսնակը հայտարարել է, որ նախագահական գալիք ընտրություններում հաղթողը պաշտոնավարելու է չորս տարի ժամկետով: Ռայիսիի պաշտոնավարման առաջին ժամկետը պետք է ավարտվեր 2025-ին։
– Մոխբերը վարչակարգի ներսի մարդն է, որը սերտ կապեր ունի Խամենեիի և Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի հետ: Նախքան 2021-ին առաջին փոխնախագահ դառնալը, Մոխբերը ղեկավարում էր Իմամ Խոմեյնիի հրամանով ստեղծված կիսապետական «Սեթադ» հիմնադրամը՝ մի կոնգլոմերատ, որի ընդհանուր ունեցվածքը տասնյակ միլիարդավոր դոլարների է հասնում: Նախքան «Սեթադ»-ում աշխատելը, նա ծառայում էր որպես Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի հետ կապված «Մոսթազաֆան» հիմնադրամի՝ տասնյակ միլիարդավոր դոլարների հոլդինգներով մեկ այլ կոնգլոմերատի ղեկավարի տեղակալ: 1980-ականներին Մոխբերը Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսում ծառայում էր որպես բուժաշխատող։
Ռայիսիի մահը աննշան ազդեցություն կունենա ներքին կամ արտաքին քաղաքականության վրա, քանի որ նրա իրավահաջորդը կլինի պահպանողական վարչակարգի ներսից մեկ այլ մարդ: Իրանի քաղաքական համակարգում նախագահն ունի սահմանափակ իշխանություն, հատկապես արտաքին քաղաքականության առումով, քանի որ Գերագույն առաջնորդը և Ազգային անվտանգության բարձրագույն խորհուրդն (23 տեղանոց մարմին, որի կազմը նշանակվում է թե՛ նախագահի, թե՛ Գերագույն առաջնորդի կողմից) են ձևավորում երկրի ազգային անվտանգության ռազմավարությունը և արտաքին քաղաքականությունը։
Նույնիսկ այս սահմանափակումները նկատի ունենալով՝ Ռայիսին, հավանաբար, վերջին չորս տասնամյակներում Իրանի ամենանվազ ազդեցիկ նախագահն էր: Լինելով պահպանողական ռեժիմի ներսի մարդ, որը մոտ է Խամենեիին, նա հրաժարվեց ջանք գործադրել Իրանի ներքին կամ արտաքին քաղաքականության մեջ էական փոփոխությունների համար՝ ի տարբերություն իր անմիջական նախորդների՝ Հասան Ռոհանիի, որն Արևմուտքի հետ բանակցում էր Գործողությունների համատեղ համապարփակ ծրագրի շուրջ, և Մահմուդ Ահմադինեժադի, որը ձգտում էր Գերագույն առաջնորդից հնարավորինս անկախ գործել։
Պահապան խորհուրդն արդեն իսկ ավելի է թեքվել հօգուտ պահպանողականների՝ վերջին ընտրություններին բարեփոխիչների մեծամասնությանը որակազրկելով ընտրություններին մասնակցելուց և նույնիսկ որակազրկելով վարչակարգի ինսայդերական չափավոր ներկայացուցիչներին, ինչպիսին Ռոհանին էր, որին արգելվեց մասնակցել այս տարվա մարտին կայացած Փորձագետների ժողովի ընտրություններին: Պահապան խորհուրդը ընտրական գործընթացը կվերահսկի սովորականից նույնիսկ ավելի խիստ՝ ապահովելով մեկ այլ պահպանողական գործչի առաջադրումը, որը կիսում է Ռայիսիի՝ տարածաշրջանային ազգային անվտանգության նույն տեսակետը:
– Թեև քիչ հավանական է, բայց եթե Իրանը ավելի բարձր մասնակցության միջոցով ձգտի ուժեղացնել ընտրությունների օրինականությունը, ապա գուցե թույլ տա, որ առաջադրվեն չափավոր պահպանողականները, ինչպիսիք են Ռոհանին կամ խորհրդարանի երկարամյա նախկին խոսնակ Ալի Լարիջանին:
Չնայած քաղաքականության վրա ոչ էական ազդեցությանը՝ Ռայիսիի մահը հարցեր է առաջացնում Խամենեիի իրավահաջորդության վերաբերյալ և, ամենայն հավանականությամբ, կխորացնի հակամարտությունը վարչակարգի ներսում: 85-ամյա Խամենեին անձամբ էր ընտրել և պատրաստել նրան նախագահի պաշտոնի և գուցե անգամ Գերագույն հոգևոր առաջնորդ դառնալու համար: Նրա մահը բաց է ստեղծում Իրանի քաղաքական վերնախավի վերին օղակներում, որը Խամենեին և Իրանի քաղաքական վերնախավը,- նույնիսկ եթե նրանք բոլորը հավատարիմ են ծայրահեղ կոշտ պահպանողականության ինչ-որ բրենդի,- կպայքարեն լրացնելու համար:
Իրանի քաղաքական կոշտ գծի կողմնակիցների համար այս ընտրությունները վճռորոշ կլինեն, քանի որ հաղթողը հավանաբար մեծ ազդեցություն է ունենալու Խամենեիից հետո գերագույն առաջնորդի փոխարինման գործում։ Թեև դեռ վաղ է ենթադրություններ անել Խամենեիի փոխարինման մասին, տեղեկություններ կան, որ խորհրդարանի հավակնոտ նախագահ Մոհամմադ Բաղեր Ղալիբաֆը, որը 2017 և 2021 թվականներին դուրս էր եկել ընտրարշավից՝ հօգուտ Ռայիսիի, պատրաստվում էր Ռայիսիին մարտահրավեր նետել 2025-ի ընտրություններում:
Ինքը՝ Ղալիբաֆը, սակայն, մարտին կայացած խորհրդարանական ընտրություններից հետո ներքաշվեց խորհրդարանում ղեկավարությունը ստանձնելու մրցապայքարի մեջ: Այդ քվեարկությունում Ղալիբաֆը Թեհրանի ընտրատարածքում զբաղեցրեց չորրորդ տեղը՝ զիջելով «Հեղափոխության կայուն ճակատի» երեք ծայրահեղ կոշտ գծի պահպանողական քաղաքական գործիչների, որոնք ցանկանում էին նրան հեռացնել խորհրդարանի խոսնակի պաշտոնից: Եռյակում նրան հաջորդում էր Համիդ Ռասային, որը հրապարակայնորեն քննադատում էր Ղալիբաֆին։ Մոջթաբա Խամենեին՝ Ալի Խամենեիի որդին, ևս մեկ առաջատար թեկնածու է իր կրոնական դիրքի և այն տեսակետի շնորհիվ, որ ինքը հիմնականում ապահովելու է հոր քաղաքականության ամուր շարունակականությունը:
Մոջթաբայի ընտրությունը, սակայն, մտահոգություն կառաջացնի, որ Իսլամական Հանրապետությունը կարող է ժառանգական համակարգ դառնալ՝ չնայած Այաթոլլա Խոմեյնին քննադատում էր Փահլևիների դինաստիան և միապետական համակարգը «չարագուշակ» ու «չար» անվանում: Ալի Ռեզա Արաֆին նույնպես դիտվում է որպես հնարավոր թեկնածու:
Ռայիսիի մահը մեծացնում է հավանականությունը, որ Խամենեիի իրավահաջորդը թույլ կլինի, ինչը դուռ կբացի կոշտ գծի՝ Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի՝ Իրանի ազգային անվտանգության ռազմավարության մեջ ավելի մեծ դերակատարության համար: Ռայիսին Իրանում միակ գործիչն էր, որը վերահսկում էր կառավարության բազմաթիվ ճյուղեր, օրինակ՝ նախագահի ինստիտուտը և դատական համակարգը, ինչը որպես Գերագույն առաջնորդ նրան քաղաքական զգալի ուժ կհաղորդեր:
Նրա մահը շատ ավելի հավանական է դարձնում, որ Խամենեիի իրավահաջորդը համեմատաբար թույլ կլինի՝ հնարավորություն տալով Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսին (որը, հավանաբար, ազդեցիկ դեր կխաղա իրավահաջորդության գործընթացում) ավելի մեծ վերահսկողություն ունենալ Իրանի ազգային անվտանգության ռազմավարության վրա, երբ Խամենեին մահանա:
Թեև Խամենեին դիտվում է որպես ծայրահեղ պահպանողական առաջնորդ՝ նա բազմաթիվ առիթներով միջամտել է Իրանի կոշտ գծի ճամբարին՝ աջակցելով ավելի չափավոր կամ չափավոր հակում ունեցող պահպանողականներին՝ ընդդեմ կոշտ գծի քննադատության, օրինակ՝ երբ 2013-ին աջակցեց Ռոհանիի նախագահ դառնալուն և հավանություն տվեց ԱՄՆ-ի հետ Իրանի միջուկային ծրագրի շուրջ բանակցություններին:
Քաղաքականապես ավելի թույլ գերագույն առաջնորդը չի ունենա այն կշիռը, որը թույլ կտա նման համարձակ քայլի գնալ, իսկ դա կուժեղացնի Իրանի անցումը տարածաշրջանային ավելի ագրեսիվ արտաքին քաղաքականություն վարելուն, որին կդրդի Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսը: Վերջինիս ղեկավարությունը շատ ավելի հակված է Արևմուտքի հետ հարաբերությունների վատթարացմանն ու Իսրայելի և ԱՄՆ-ի դեմ տարածաշրջանային զինյալ խմբավորումների գործողություններին ագրեսիվ աջակցելուն:
