Վաթսունութ տարի առաջ, հուլիսի 22-ին
Բացի այն, որ տարվա ավարտին մնում է 162 օր, Երևանում այսօր որևէ հիշարժան բան չի եղել։
Եթե չհաշվենք, որ Կարապի լճի մոտ զբոսնող մի ռուս երեխա առավոտյան մորը հարցրեց՝ «мама это озеро или море?»։ Մայրը մտքերի մեջ ընկած պատասխանեց՝ «наверное – озеро»։ Կարո՞ղ ա ծով ա, մտածեցի ես իմ հերթին։
Ապրել մեր տարածաշրջանում ու մեռնել սկուտերի տակ, խնդալու հեգնանք կլիներ։ Սկուտերները սլանում են նույնիսկ Կարապի ծովի ափով։ Տրանսպորտի միակ տեսակը, որի ուշանալուց ոչ մի երևանցի չի բողոքում։
Հուլիսի 22-ին, այնուամենայնիվ, բայց՝ 1956 թվականի, մի նշանավոր բան եղել է․ շահագործման է հանձնվել Երևանի կայարանի նոր շենքը։ Ճարտարապետը Էդմոնդ Տիգրանյանն էր։
Մեր սիրուն կայարանն այն ժամանակ ուներ մոր ու մանկան սենյակ, հյուրանոց։
Խորհրդային տարիներին Երևանի կայարանի կառամատույցում մարդիկ իրար հրաժեշտ էին տալիս ու դիմավորում այնպես, ինչպես կինոների մեծ քաղաքների կառամատույցներում․ հուզվում էին, երկար թափահարում էին ձեռքերը, գրկախառնվում էին։ Մեծ, երկար կյանք էր։ Ուր ասես գնում էինք այդ կայարանից, ում ասես դիմավորում էինք։
Կայարանը իր դրսով ու ներսով մեծ քաղաքի պատկառելի ու ներկայանալի շենք էր։
Կայարանից առաջին անգամ երեք տարեկանում ճանապարհվել եմ Բաքու՝ տատիկիս մեծ, սպիտակ, ծովին նայող տուն։ Այդ տունը հիմա կարելի է տեսնել միայն համացանցում․ էլեկտրիկ կապույտ ապակին քաշել են վրան, փակելով հսկա բաց պատշգամբները։ Փակ կապույտ պատշգամբներում դու երբեք չես եղել ու էլ չես ուզի լինել։ Բայց համացանցում տեսնելիս մի անկապ հարց միշտ գալիս է․ տեսնես, բալկոնի հատակին դրած էն հին, մեծ չաշխատող պատի ժամացույցը ի՞նչ են արել։
Հաջորդ ու վերջին անգամը ութերորդ դասարանում էր։ Այդ տարի տասը օր ապրել եմ մորս եղբոր տանը՝ Բաքվի սուրբ Թադեոս-Բարդուղիմեոս եկեղեցու ավագ քահանա Տեր-Ներսես Կարապետյանցի կառուցած երկհարկանի տանը, որտեղ արդեն թոռն էր ապրում․ քաղաքի ամենակենտրոնում՝ դեպի ծով տանող փողոցի վրա։ Քարե հին, հսկա տուն, որի շքամուտքի դուռը բացվում էր երկորրդ հարկից՝ ճոպանով, զանգը մեխանիկական էր, որի բոլոր բնակիչներն իրենք էին՝ Ներսես, Զարմայր, Սիրանուշ քույր ու եղբայրները։
Համացանցում այդ տունը 2018-ին դեռ կանգուն էր, մի քանի օր առաջ շենքն այլևս չգտա։ Մամուլի հրապարակումներում կարդացի, որ բնակիչները հացադուլ են անում ու պահանջում՝ չքանդել «ԻՐԵՆՑ» տները։
Խորհրդային Միության ժամանակներում այդ երկաթուղային երթևեկը միշտ ուղեկցվում էր մի խորհրդավոր իրողությամբ, որը երեխայի համար սոսկալի ու դրանով իսկ սպասվող էր․ առավոտյան վեցին, ռուս սահմանապահները շներով մտնում էին գնացք, ստուգում էին փաստաթղթերը, ցանկության դեպքում՝ նաև իրերը։ Այդ սոսկումին փոքր ժամանակ սպասում էի նախօրոք։
«Սասունցի Դավիթ» կայարանում ես ու հայրս գնում էինք դիմավորելու տատիս, որը Բաքվից գալիս էր Երևան։ Գալիս էր կլիմայական այդ գոտու բոլոր բարիքներով, որոնք մեզ մոտ դժվար էինք ճարում․ զեյթունի բալոններ, թզի մուրաբաների հսկա տարաներ, բուլղարական պանրի արծաթագույն, մետաղական տուփ և այլն։ Հայրս երկու տաքսի էր վերցնում նրա ճամպրուկներոը տեղավորելու համար։ Մի անգամ էլ գնացքով սեղան էր բերել։ Այդ սեղանի վրա հետո, ըստ կյանքի պարտադրած իրականությունների նորաձևության, ամսագրերն էինք դնում, հետո՝ 90-ականներին, գազի կապույտ բալոնը։
Կայարանամերձ տարածքում վաթսունականներից գործում էր «Սասունցի Դավիթ կինոթատրոնը», որտեղ եղել եմ մեկ անգամ ու նայել եմ նոր ստեղծված «Կտոր մը երկինք ֆիլմը»։ Հայտնվել եմ պատահաբար։ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզի ավարտական մի դասարանի հետ, որը եկել էր Երևան՝ էքսկուրսիայի, և որի աշակերտներից մեկն ապրելու էր մեր տանը։ Ուղեկցում էի նրան ու նրանց հետ էր, որ առաջին ու վերջին անգամ եղա «Սասունցի Դավիթ» կինոթատրոնում։ Այդ օրը առաջին և վերջին անգամ ճաշել եմ կայարանի ճաշարանում։ Աշխարհում իմ տեսած ամենահամով ճաշարանն էր։
«Սասունցի Դավիթ» կինոթատրոնի ճարտարապետը Աննա Տեր-Ավետիքյանն էր։ Զարմանալի ճակատագրով՝ առաջին կին ճարտարապետի երկու հայտնի շենքերը քանդվել են․ մյուսը Լեզվի ինստիտուտի հրաշալի շենքն էր։
Երևանի կայարանից գնացքով ուր ասես գնացել ենք։ Ում ասես դիմավորել ենք։ Սա՝ խորհրդային ժամանակներում։
Հետխորհրդային ժամանակում մեկ անգամ խիզախություն եմ ունեցել Բաթում ճանապարհվելու։
Ադրբեջանական գյուղի մոտով անցնելիս ադրբեջանցիները մեծ մարդասիրություն դրսևորելով՝ քարով ջարդեցին վագոնի զմռսած պատուհանը, և Երևան-Բաթում գնացքի ուղևորները շնչելու հնարավորություն ունեցան։ Երբեք չեմ մոռանալու նրանց այդ մեկ լավությունը։
Կայարանում վերջին անգամ եղել եմ մեկ ամիս առաջ՝ առավոտ վաղ։ Չգիտեի, որ կայարանը գյուղմթերքի շուկա է։ Աչքիդ առաջ գյուղացու բերած երկու հարյուր դրամանոց վարունգը արկղերով առնում էին վերավաճառողները, որ յոթ հարյուրով մեր շենքերի բակերում վաճառեն մեզ։
Կայարանը մեծ շուկա էր․ փնթի էր, տխուր էր։
Կայարանից մի բան էլ եմ հիշում․ շատ վաղ հուշ է։
Իմ առաջին դասարանի կապույտ Այբբենարանում «Յ» տառի տակ այսպիսի տեքստ էր․
«Կայարանում»
Մայիսի մեկն է։ Հայկը մեկնում է Մոսկվա։ Հայկուհու հայրիկը Մոսկվայում է։
– Հայկ, այս նամակը Մոսկվայում կտաս հայրիկիս։
– Շատ լավ, Հայկուհի։
Կայարանը, Կարապի լիճը, Այբբենարանը հին Երևանից են։
