Ինչպէ՞ս կանխարգիլել Ատրպէյճան-Հայաստան յաջորդ պատերազմը

Հրայր Պալեան

Այսպէս կոչուած «Զանգեզուրի Միջանցքի» շուրջ հասունցող հակամարտութիւնը կանխելու հնարաւորութիւն կայ, մասնաւորաբար ԱՄՆ-ի եւ Եւրոմիութեան օգնութեամբ:

Ատրպէյճանի կողմէ Հայաստանի դէմ նոր պատերազմ մը՝ տարածաշրջանային նշանակալի ապակայունացման հաւանականութեամբ, անխուսափելի կը թուի: Սակայն, կարելի է զայն կանխարգիլել:

Ատրպէյճան, Թուրքիոյ եւ Ռուսիոյ աջակցութեամբ, Հարաւային Հայաստանի ընդմէջէն արտատարածքային «միջանցքի» մը իրաւունք կը պահանջէ: Ատրպէյճանի մայրաքաղաք Պաքուի մէջ կայանալիք Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան Կլիմայի Փոփոխութեան Խորհրդաժողովէն (COP29 — Նոյեմբեր 11-22, 2024) ետք, երբ աշխարհի ուշադրութիւնը այլուր կեդրոնացած ըլլայ, Ատրպէյճանի յարձակողական գործողութեան վտանգը՝ «միջանցքը» ուժով գրաւելու համար, զգալիօրէն պիտի բարձրանայ:

Հայաստան կրնայ կանխել այս աղիտալի հետեւանքը՝ Ատրպէյճանի հետ համապարփակ բանակցութիւններու հետամուտ ըլլալով եւ տարածաշրջանային ու համաշխարհային ուժերը ներգրաւելով:

2023-ի Սեպտեմբերին Ատրպէյճանի յարձակումը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան վրայ եւ հոն բնակող հայերու էթնիք զտումը հիմնովին փոխեցին աշխարհաքաղաքական պատկերը եւ վերջ դրին 2020-ի Նոյեմբեր 9-ի եռակողմ զինադադարի համաձայնագրին, որ դադրեցուցած էր Լեռնային Ղարաբաղի չճանչցուած հանրապետութեան դէմ Ատրպէյճանի 44-օրեայ պատերազմը: Համաձայնագիրը ստորագրուած էր Հայաստանի, Ատրպէյճանի եւ Ռուսիոյ կողմէ, որուն հիման վրայ Ատրպէյճան հարաւային Հայաստանի Սիւնիքի մարզի՝ Զանգեզուրի տարածքին ընդմէջէն «միջանցքի» իրաւունք կը պահանջէ:

Եռակողմ համաձայնագրով, որ «յայտարարութիւն» կը կոչուէր, կողմերը պարտաւորուած էին «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան գօտիին մէջ ամբողջական զինադադարի եւ բոլոր ռազմական գործողութիւններու դադրեցման» (Յօդուած 1): Աւելին, անոնք համաձայնած էին տեղակայել ռուսական «խաղաղապահ ուժեր… Լեռնային Ղարաբաղի շփման գծի եւ Լաչինի միջանցքի երկայնքով», որ Լեռնային Ղարաբաղը կը կապէր Հայաստանի հետ (Յօդուած 3):

Եռակողմ համաձայնագրի նպատակը, որ ձեւակերպուած էր Յօդուած 1-ին մէջ, դադրեցաւ գոյութիւն ունենալէ զինադադարի ամբողջական խախտումով, երբ Ատրպէյճան համապարփակ յարձակում սկսաւ ԼՂՀ-ի դէմ 2023-ի Սեպտեմբեր 19-ին: Յարձակումէն առաջ Լաչինի միջանցքի իննամսեայ պաշարումը Ատրպէյճանի կողմէ խախտեց Յօդուած 3-ը: Իսկ ռուսական «խաղաղապահ ուժերու» վաղաժամ հեռացումը ԼՂՀ-էն 2024-ի Ապրիլին, նոյնպէս խախտելով Յօդուած 3-ը, հաստատեց համաձայնագրի աւարտը: Այս երեք հիմնական դրոյթներու էական խախտումներով, եռակողմ համաձայնագիրը կրնայ նկատուիլ դադրեցուած՝ համաձայն Պայմանագրերու Իրաւունքի Վիեննայի Կոնվենցիայի 60-րդ յօդուածին:

Աւելին, ի տարբերութիւն Յօդուած 3-ի մէջ յիշատակուած «Լաչինի միջանցքին», եռակողմ համաձայնագիրը չ՚օգտագործեր «միջանցք» եզրը հարաւային Հայաստանի ընդմէջէն փոխադրական կապի համար: Փոխարէնը, համաձայնագիրը Յօդուած 9-ի մէջ կը սահմանէ չորս պարտաւորութիւն. (ա) «տարածաշրջանի տնտեսական եւ փոխադրական կապերը պէտք է ապաշրջափակուին»; (բ) «Հայաստանը պէտք է երաշխաւորէ փոխադրական կապերու անվտանգութիւնը» Ատրպէյճանի եւ անոր Նախիջեւանի անկլաւի միջեւ՝ «անձերու, փոխադրամիջոցներու եւ բեռներու երկու ուղղութիւններով անարգել երթեւեկութեան համար»; (գ) Ռուսիոյ Սահմանապահ Ծառայութիւնը «պէտք է պատասխանատու ըլլայ փոխադրական կապերու վերահսկման համար»; եւ (դ) Կողմերու համաձայնութեամբ, Նախիջեւանը Ատրպէյճանի արեւմտեան շրջաններուն կապող նոր փոխադրական հաղորդակցութիւններու կառուցումը պիտի ապահովուի:

Հետեւաբար, նախատեսուած «տնտեսական եւ փոխադրական կապերը» սահմանափակուած չեն միայն հարաւային Հայաստանի ընդմէջէն Ատրպէյճանի օգտագործման համար, այլ պէտք է «ապաշրջափակուին» ամբողջ տարածաշրջանի մէջ, ներառեալ հայկական փոխադրումները Ատրպէյճանի ընդմէջէն դէպի Ռուսիա եւ այլուր (ա): Հայաստանի ընդմէջէն փոխադրական կապերը պէտք է ըլլան Հայաստանի ինքնիշխանութեան ներքոյ, այլապէս ան չէր կրնար «երաշխաւորել անվտանգութիւնը» (բ), եւ պէտք է ըլլան «Կողմերու համաձայնութեամբ» (դ), ինչ որ կը նշանակէ թէ յաւելեալ բանակցութիւններ պիտի պահանջուին, թերեւս նոյնիսկ նոր համաձայնագիր մը Հայաստանի, Ատրպէյճանի եւ Ռուսիոյ՝ եռակողմ համաձայնագրի ստորագրողներուն միջեւ:

Ռազմավարական նկատառումներով եւ բարի կամքի դրսեւորումով, Հայաստան կրնայ որոշել չաւարտուած համարել 2020-ի Նոյեմբեր 9-ի եռակողմ զինադադարի համաձայնագիրը, փոխարէնը նախընտրել բանակցիլ հաղորդակցութեան ուղիներու պայմաններու շուրջ՝ համաձայնագրին համապատասխան: Ընդիմանալով Ատրպէյճանի պահանջած զիջումներուն, Հայաստան կրնայ դիտարկել ապահով եւ երաշխաւորուած տարանցման իրաւունքներ առաջարկել Ատրպէյճանի եւ Նախիջեւանի միջեւ՝ Ատրպէյճանի հիմնական կարիքը բաւարարելով, անկախ օգտագործուած բանաձեւումէն՝ «տնտեսական եւ փոխադրական կապեր» թէ «Զանգեզուրի միջանցք»: Տարանցման իրաւունքները պէտք է ըլլան յստակօրէն սահմանուած պայմաններու ներքոյ եւ ենթակայ Հայաստանի ամբողջական ինքնիշխանութեան եւ վերահսկողութեան, սակայն միջազգային դիտարկումով: Համաձայնեցուած փոխադրական կապը չպէտք է ընդհատէ Հայաստանի սահմանը եւ հաղորդակցութեան կապերը Իրանի հետ:

Աւելին, Հայաստան եւ Ատրպէյճան պէտք է համաձայնութեան գան մաքսային, սահմանային անվտանգութեան եւ ստուգումներու հարցերու շուրջ: Փոխադարձաբար իրաւունքներ պէտք է դիտարկուին նաեւ Ատրպէյճանի ընդմէջէն երթեւեկութեան համար: Համաձայնագիրը պէտք է նաեւ երաշխիքներ ներառէ Հայաստանի նկատմամբ որեւէ տարածքային յաւակնութիւններու դէմ:

Անցեալ ամիս, Իրանի արտաքին գործոց նախարար Ապպաս Արաղչին զգուշացուց Ռուսաստանին եւ Ատրպէյճանին, որ հարաւային Հայաստանի ընդմէջէն որեւէ միջանցք չպէտք է արգելափակէ Հայաստան-Իրան սահմանը — «մեր հարեւաններու տարածքային ամբողջականութիւնը կամ սահմաններու վերաձեւումը բացարձակապէս անընդունելի է եւ կարմիր գիծ է Իրանի համար»:

Առաջարկը աւելի գրաւիչ դարձնելու համար, Հայաստան կրնայ դիտարկել հայ-ատրպէյճանական եւ միջազգային համայնքի համատեղ ֆինանսաւորումով ենթակառոյցներու զարգացում՝ բաղկացած երկաթուղիէ, մայրուղիէ, կամուրջներէ եւ թունելներէ՝ երկու երկիրներու օգտին եւ տարածաշրջանային համարկումը խթանելու համար: Ատրպէյճան արդէն սկսած է երկաթուղիի եւ մայրուղիի ենթակառուցուածքի զարգացումը սահմանի իր կողմը՝ կապուելու համար հարաւային Հայաստանի ընդմէջէն դեռ համաձայնեցման ենթակայ «տնտեսական եւ փոխադրական կապերուն»:

Հայաստան եւ Ատրպէյճան կրնան նաեւ դիտարկել միջանցքի ենթակառոյցներու զարգացման հետ կապուած որոշ սահմանային տարածքներու ապառազմականացում՝ հիմնուած փոխադարձութեան եւ անվտանգութեան երաշխիքներու վրայ, այսպիսով ստեղծելով պաշտպանական գօտի եւ նուազեցնելով ապագայ ռազմական բախումներու վտանգները: Միջանցքի ընդմէջէն ռազմական միաւորումներու եւ սարքաւորումներու անցքի թոյլատրութիւնը պէտք է ըլլայ համաձայնագրի բանակցելի մաս:

Միջանցքի վերաբերեալ համաձայնագրի բանակցութիւններուն մաս կրնայ կազմել փոխադարձ թշնամական հռետորաբանութեան մեղմացումը՝ վստահութիւն կառուցելու համար, ներառեալ Պաքուի մէջ այժմ պահուող 23 հայ գերիներու ազատ արձակումը: Սահմանի սահմանազատումը եւ նշագծումը, եւ Ատրպէյճանի կողմէ ուժի սպառնալիքի կամ կիրառման հրաժարումը պէտք է մաս կազմեն միջանցքի որեւէ համաձայնագրի:

Տարածաշրջանային ուժերը, ներառեալ Իրանը եւ Հնդկաստանը, կրնան կարեւոր դեր խաղալ Ռուսիան համոզելու որ զսպէ Ատրպէյճանի մտադրութիւնը «Զանգեզուրի միջանցքի» պատերազմի ճամբով գրաւելու եւ փոխարէնը հետամուտ ըլլալու այս յօդուածին մէջ ուրուագծուած խաղաղ այլընտրանքին: Համաձայնութեան պարագային, Ռուսիան իր հերթին կրնայ համոզել Թուրքիային՝ աջակցելու միջանցքի խաղաղ այլընտրանքին, որ կը կապէ Ատրպէյճանի մայր ցամաքը իր Նախիջեւանի անկլաւի եւ Թուրքիոյ հետ:

ԱՄՆ-ի եւ Եւրոպայի կողմէ Ատրպէյճանին ուղղուած հզօր, համակարգուած ուղերձները կրնան մեծապէս նպաստել, որ ուժի սպառնալիքն ու կիրառումը անընդունելի նկատուին, եւ որ տնտեսական եւ փոխադրական կապի որեւէ պայմանաւորուածութիւն խաղաղ բանակցութիւններու առարկայ դառնայ եւ յարգուի Հայաստանի ինքնիշխանութիւնն ու տարածքային ամբողջականութիւնը: Պատժամիջոցները պէտք է ըլլան օրակարգի վրայ, եթէ Ատրպէյճան լարուածութիւնը սրէ կամ կրկին ուժի կիրառման սպառնալիք կատարէ:

ԱՄՆ-ն եւ ԵՄ-ն կրնան գործօն ներգրաւուածութիւն ունենալ խաղաղութեան գործընթացին մէջ՝ տրամադրելով չէզոք հարթակ բանակցութիւններու համար եւ ապահովելով որ համաձայնագիրը բարեխղճօրէն իրականացուի: ԱՄՆ-ն եւ Եւրոպան պէտք է զգոյշ ըլլան չխաթարելու Ռուսիոյ եւ Իրանի աջակցութիւնը միջանցքի վերաբերեալ ատրպէյճանական պահանջի խաղաղ կարգաւորման համաձայնագրին: Առանց Իրանի եւ Ռուսիոյ ներդրումին, «Զանգեզուրի միջանցքի» շուրջ ներկայ հռետորաբանութիւնը հաւանաբար կը յանգեցնէ Ատրպէյճանի նոր յարձակումի Հայաստանի դէմ:

Հրամայական է, որ Հայաստան նախաձեռնող ըլլայ՝ կանխելու համար նոր պատերազմը Հարաւային Կովկասի մէջ: Դիւանագիտական ճնշումի, տնտեսական խթաններու եւ հակախթաններու, եւ անվտանգութեան երաշխիքներու լծակներու կիրառմամբ, տարածաշրջանային եւ արտատարածաշրջանային ուժերը կրնան վճռական դեր ստանձնել նոր ճգնաժամը կանխելու եւ խաղաղ կարգաւորման աջակցելու գործին մէջ: Հայաստան, պահպանելով իր ինքնիշխանութիւնը, կրնայ առաջարկել խնամքով մշակուած փոխզիջումներ՝ ստեղծելու համար շահաւէտ արդիւնք բոլորին համար:

***

Հրայր Պալեան միջազգային հակամարտութիւններու կարգաւորման, միջնորդութեան եւ բանակցութիւններու մասնագէտ է: Վերջին 35 տարիներուն ան աշխատած է Կովկասի, Պալքաններու, Արեւելեան Եւրոպայի, Կեդրոնական Ասիոյ, Միջին Արեւելքի եւ Ափրիկէի մէջ:

Յօդուածը նախապէս հրատարակուած է Responsible Statecraft կայքէջին մէջ՝ How to prevent the next Azerbaijan-Armenia war