1964թ. Խորհրդային Հայաստանում հիմնվել էր Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապերի կոմիտե, որը, չնայած խորհրդային ցենզուրային, նշանակալից գործ է կատարել Հայաստանում և Սփյուռքում ապրող հայերին կամրջելու համար: Գրող, հրապարակախոս Սպարտակ Ղարաբաղցյանը երկար տարիներ աշխատել է այդ կոմիտեում: ՍիվիլՆեթի հետ զրույցում նա ասում է, որ խորհրդային տարիներին և ներկայում Սփյուռքի հետ հարաբերություններում ֆունդամենտալ փոփոխություններ չկան:
– Պարոն Ղարաբաղցյան, հիմա, երբ փոխվել են ժամանակները, ունենք անկախ պետականություն, Սփյուռքի նկատմամբ Հայաստանի վերաբերմունքում ի՞նչ է փոխվել:
– Անշուշտ, ինչ-որ բաներ փոխվել են, սակայն ֆունդամենտալ առումով՝ ոչ: Ֆունդամենտալ առումով փոխվում է այն ժամանակ, երբ կա գաղափարախոսություն, մշակված դոկտրին: Եթե մենք այսօր դա չունենք, չենք ունենա ֆունդամենտալ փոփոխություն, իսկ այն փոփոխությունները, որոնց մասին ասում ենք, զուտ ցուցափեղկային, կոսմետիկ փոփոխություններ են: Սփյուռքը ցուցափեղկում դնելու բան չէ: Սփյուռքին պետք է խորքից նայել, որովհետև Սփյուռքը պատմություն ունի, կենսագրություն, ճակատագիր ունի և քանի շերտ ու սերունդ է այն ձևավորել: Բոլորին թվում է՝ Սփյուռքը ձևավորվել է 1915-ից հետո: Սփյուռքը մինչ այդ էլ է եղել, պարզապես 1915-ից հետո ավելի է ստվարացել:
– Սփյուռքը հիմա էլ ոչ պակաս ինտենսիվությամբ է համալրվում: Եթե դատենք վիճակագրական տվյալներից՝ անկախացումից հետո Հայաստանը լքել է ավելի քան 1 մլն մարդ: Դա սարսափեցնող ցուցանիշ է:
– Այո՛, համաձայն եմ, բայց կարող եմ նաև հակափաստարկներ բերել: Օրինակ՝ այսօրվա արտագաղթը, որ ավելի շատ փախուստի է նման, մի քանի սերունդ դեռ պետք է անցնի, որ դրսում Սփյուռք դառնա: Անտառը անտառ է դառնում այն ժամանակ, երբ իր տերևաթափով հարստացնում է հողը: Նույնն էլ ազգի դեպքում է: Նույնն էլ ծիլն է: Դրսում կարող է ծառ չդառնալ, դեռ պետք է նայել պայմաններին՝ կարողանում է հարմարվել դրանց, թե ոչ:
– Դուք կարծում եք, որ անկախ Հայաստանից գնացած կամ, ինչպես նշում եք, փախած հայերը չե՞ն կարող միաձուլվել այն Սփյուռքին, որը գոյություն ունի իր կառուցվածքով: Մի՞թե այստեղից գնացած հայը չի կարող դառնալ Սփյուռքի մասնիկ:
– Ես մի շատ դիպուկ օրինակով ասեմ: Օրինակ՝ 1947թ. հայրենդարձածների մեծ մասը 1980-ականներին մեկնել է Հայաստանից, հիմնականում ԱՄՆ: Եվ եթե չլիներ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը, նրանք կմեկնեին Լիբանան: Նրանց մեջ ես ընկեր ունեի, որ ասում էր, թե եկանք Հայաստան, մեզ ասում էին «ախպար», եկանք ԱՄՆ, ասում են «հայաստանցի», և այդպես էլ չհասկացանք՝ ով ենք: Եվ սա նման է դառը կատակի, քանի որ նա ու նրանք ո՛չ ամերիկացի, ո՛չ բեյրութցի և ո՛չ էլ հայաստանցի դարձան: Հիմա այսօր նույն վիճակում ենք:
– Այսինքն՝ ինքնության խնդի՞ր կա:
– Սա հոգեբանական հարց է: Օրինակ՝ այսօր Ռուսաստան գնացողը ուրիշ հոգեբանություն ունի, ԱՄՆ գնացողը՝ ուրիշ: Ռուսահայությունը որքան էլ ձևավորվում է որպես այդպիսին, չես կարող նրան Սփյուռքի շապիկը հագցնել: ԱՄՆ-ի Սփյուռքում էլ շերտերի խնդիր կա՝ պարսկահայերը առանձին են, այստեղից գնացածները՝ առանձին, այնտեղ ավելի վաղ հիմնավորվածները՝ առանձին, ընդ որում՝ թաղամասերով: Ես սա համարում եմ բացասական երևույթ, քանի որ հրեաները, օրինակ, այդպես չեն:
– Հրեաները ճակատագրի առումով մեզ շատ նման են: Նրանք էլ Սփյուռք ունեն ԱՄՆ-ում, Ռուսաստանում, Եվրոպայում:
– Հրեական սփյուռքի խնդիրները ուրիշ են: Նրանք ուրիշ խնդիր են լուծում, մենք՝ ուրիշ: Օրինակ՝ հեռու չգնանք, այս դրամահավաքները, որ անում ենք, աստիճանաբար արժեզրկվեցին: Ես հիշում եմ առաջին դրամահավաքները, որոնք տոնի էին նմանվում: Իսկ այժմյանները ինձ հիշեցնում են «Փանջունու նամակները», որտեղ ասվում էր՝ «փող մը ղրկեք ինձ»: Արդեն հասել ենք դրան:
– Ինչո՞ւ արժեզրկվեց:
– Պատճառները շատ էին: Նախ վերաբերմունքը, նաև գումարների ոչ ճիշտ օգտագործումը: Եվ ինչքան էլ ասենք՝ վստահության դեֆիցիտ կա, կա նաև սփյուռքահայի ներողամտությունը: Եվ պետք է հասկանալ, որ չի կարելի սահմանն անցնել, ավելի ազնիվ, արդար է պետք լինել և գիտակցել, որ գործ ունես քո արյունակցի, եղբոր հետ:
– Վերջերս «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի իրականացրած դրամահավաքի և գումարների մի մասը սիրիահայերի օգնությանն ուղղելու վերաբերյալ եղան տարաբնույթ կարծիքներ: Տեսակետ հնչեց անգամ, որ հավաքված ողջ գումարը պետք է ուղղել Սիրիա։
– Սա այն բանն է, ես վստահեցնում եմ, որ սփյուռքահայությունը հատկապես Սիրիային հատկացված գումարների մինչև վերջին ցենտն էլ ինքը կհետապնդի, որովհետև այստեղ ուրիշ բան է արդեն, մարդը եթե այնտեղ նպատակային գումարը տալիս էր, օրինակ, 5000 դոլար, ասում էր՝ 3000 դոլարը հալեպահայությանն է։ Այսինքն՝ դա որ շեշտում են, նաև ինչ-որ բան կա այստեղ: Դա իմ նոր, քիչ առաջ ասած տարբերակումներից է։ Ոչ թե օրինակ միայն հալեպահայությանը, այլ սիրիահայությանը պետք է այդ դրամահավաքով սատար կանգնենք: Առաջին օրվանից, երբ առաջին արկը պայթեց Սիրիայում, մենք պետք է պատրաստվեինք։
– Դուք ասացիք, որ Սփյուռքի նկատմամբ չկա համակարգված վերաբերմունք, ռազմավարություն։ Սա ի՞նչ է նշանակում, որ մենք պետական մակարդակով մինչև հիմա մեզ համար չե՞նք բնորոշել՝ ինչ է Սփյուռքը, ինչ խնդիրներ ունի, ինչ խնդիրներ կարելի է լուծել Սփյուռքի միջոցով։ Կա՞ այդ խնդիրը։ Սիրիահայության հետ կապված այս վերջին իրադարձությունները կարծես ավելի թեժացրին այդ խոսակցությունները:
– 1988թ. երբ Սումգայիթում կոտորածները եղան, Բաքվի հայությունը նստած մնաց իր տեղում։ Ես այդ ժամանակ Բաքվում եմ եղել։ Մարդկանց, իմ ընկերոջը, որ ասում էի՝ վեր կաց, ասում էր՝ չէ, դե մեզ ի՞նչ պետք է անեն։ Նույնը Սիրիայում, երբ Դամասկոսում սկսվեցին թաղային բախումները, Հալեպի իմ բարեկամներին, ընկերներին թվում էր, որ իրենց դա չի հասնելու։ Անհեռատեսությունը նաև այստեղ էր։ Մենք վերջիվերջո պետություն ենք…
Սփյուռքը մեզ համար միայն հայության այդ զանգվածը չէ: Սփյուռքը հարստություն ունի, կահք ունի, կարասի ունի, ամեն ինչ ունի: Վերջիվերջո, մշակույթ ունի ու ամենակարևորը՝ մի ամբողջ մշակույթ է ստեղծել։ Մենք դրան տեր կանգնելու քաղաքականությունը ոչ թե այդ արկը պայթելուց, այլ դրանից առաջ պետք է ունենայինք, իսկ այդ ժամանակ, երբ ներքին կարգով, թեկուզ կազմակերպությունների միջոցով, հասկացնեինք, որ հինգ օր հետո, տասը օր հետո կամ մեկ ամիս հետո այդ նույն վտանգը չոքելու է ձեր դռանը, մի քիչ ուրիշ կլիներ։ Հետո ես մի հոդված գրեցի, իրական պատմություն էր, մի հրեայի պատմություն, թե հրեաները ոնց են մի գիշերվա ընթացքում Հալեպը թողել, գնացել, ամբողջ համայնքով, ու ամբողջը եղել է մի ձեռքի պայուսակ, իրենց ունեցած ամբողջը նրանք վերածել էին ադամանդի, ոսկու, մի գիշերվա մեջ՝ հրահանգը կար արդեն, վեր էին կացել ու գնացել։ Ես հո չե՞մ ասում հալեպահայությունը վեր կենար, թողներ գար։ Վերջիվերջո, նրանք այդ երկրի քաղաքացիներն են, ոչ թե մեր երկրի, բայց մեր արյունակիցներն են։
– Մեզ ի՞նչն է խանգարում դոկտրին ունենալ. ո՛չ ԽՍՀՄ կա, ո՛չ որևէ այլ պետության լծի տակ ենք։
– Մենք քսան տարի ուշացել ենք: Այդ դոկտրինը պետք է ունենայինք հենց 1990թ.։ Հրեաները, երբ 1948թ. ստեղծեցին իրենց պետությունը, ունեին այդ դոկտրինը և եկան պետություն ստեղծեցին։ Այսօր շատերը ասում են՝ հրեաների Սահմանադրությունը։ Հրեաների Սահմանադրությունը նրանց ինչի՞ն է պետք, երբ նրանք դոկտրին ունեն։
– Մեզ ի՞նչն է խանգարում դա ունենալ։
– Մեզ շատ բան է խանգարում։ Հիմա որ ասեմ, կասեք՝ զգացմունքային է պատասխանը։ Մեզ խանգարում է այս երկիրը սիրելը, մենք չենք սիրում։ Մենքի մեջ ես ինձ չեմ դնում։
Զրուցել է Դերենիկ Մալխասյանը
Հարցազրույցն ամբողջությամբ դիտե՛ք այստեղ:
