Հուլիսի 15-ին Թուրքիայում տեղի ունեցած ռազմական հեղաշրջման փորձը լուրջ մտահոգություններ է առաջացրել պոլսահայ համայնքում։ Պոսլի «Ակօս» թերթի հոդվածագիր Սեւան Տէյիրմէնճեանը միանշանակորեն անընդունելի է համարում զինվորականների իշխանությունը։ Տէյիրմէնճեանը ՍիվիլՆեթին պատմել է հեղաշրջման ձախողումից հետո Թուրքիայում տիրող մթնոլորտի մասին:
– Սևան, Հայաստանում ակնապիշ հետևում էին հուլիսի 15-ին Թուրքիայում ռազմական հեղաշրջման փորձին, նույնիսկ քննարկում, թե Հայաստանի կամ Պոլսի հայության համար Ռեջեփ Թայիփ էրդողանի իշխանությունն է ավելի լավը, թե զինվորականներինը։ Ինչպիսի՞ն էր Պոլսի հայության վերաբերմունքը։
– Նման պարագաներուն անկարելի է թրքահայութիւնը անջատել Թուրքիոյ միւս ժողովուրդներէն։ Հազարաւոր տարիներէ ի վեր իր պատմական հայրենիքին վրայ բնակող հասարակութիւն մը, ինչպիսին է թրքահայութիւնը, չի կրնար զերծ մնալ երկիրը տակնուվրայ ընող նման իրադարձութիւններէն։ Ընտրեալ վարչակարգը զինեալ հարուածով մը յեղաշրջելու իւրաքանչիւր փորձ երկիրը դուրս կը հանէ իր բնական ընթացքէն, նոյնիսկ երբ այդ բնական ընթացքը աննպաստ ըլլայ ժողովրդավար ու ազատական հատուածներուն համար։ Հետեւաբար, միանշանակօրէն անընդունելի է զինուորական վարչակարգի մը իշխանութիւնը, որու 1980-ի հարուածէն ետք հասցուցած վնասներուն յիշողութիւնը տակաւին թարմ է 40-ն անց սերունդներուն քով, անկախ ազգային պատկանելիութենէ։
– Ռազմական հեղաշրջման ձախողումից հետո Թուրքիայում շիկացած մթնոլորտ է․ ձերբակալություններն ու աշխատանքից հեռացումներն անվերջ են թվում։ Ֆեթուլլահ Գյուլենի հետ համագործակցելու մեջ մեղադրվում են նաև հայեր․ աշխատանքից հեռացրել են կիթառի ուսուցչի, առգրավվել է պոլսահայ լրագրող Հայկո Բաղդադի անձնագիրը, երկրից արտաքսել են մի ֆրանսահայի։ Կարո՞ղ եք այս շարքը շարունակել։ Սրանք պատահականությո՞ւն են, թե՞ միևնույն շղթայի օղակներ։ Արդյոք ռազմական հեղաշրջումից հետո ազգային փոքրամասնությունների ու մասնավորապես հայերի նկատմամբ խտրականությունը սաստկացե՞լ է։
– Յեղաշրջման փորձի ձախողումը Էրտողան որակած էր «Ալլահի մէկ շնորհը»։ ԱՔՓ [Արդարություն և զարգացում կուսակցություն – խմբ․] Յուլիսի 15-էն ետք, ընդդիմադիր ՃՀՓ-ն [Ժողովրդահանրապետական կուսակցություն – խմբ․] ու ՄՀՓ-ն [Ազգայնական շարժում կուսակցություն – խմբ․] եւս իր քով առնելով կրցաւ ստեղծել ազգայնական ճակատ մը։ Առաջին իսկ օրէն յայտնի դարձաւ, որ պետութեան կիւլենական համայնքէն մաքրագործումը պիտի վերածուի վհուկներու որսի մը։ Այդպէս ալ կ՚ըլլայ։ Ընդդիմադիր բոլոր տարրերը, այլախոհ մտաւորականները, ուսուցիչները ու երբեմն նոյնիսկ հասարակ քաղաքացիները, որոնք հաշուեհամարներ ունեցած են կիւլենական դրամատուներուն մէջ, առանց հիմնական պատճառաբանութեան, կը հեռացուին աշխատանքէ, կը հարցաքննուին, երբեմն կը ձերբակալուին։ Վերջերս նոյնիսկ փոխվարչապետ Թուղրուլ Թիւրքէշ յայտարարեց, թէ ճանապարհին ինքնաշարժին շարժիչը երբ վնասուի՝ մարդիկ կ՚ըսեն, թէ կիւլենականները ըրած են։ Հիւանդագին վիճակ մը այսինքն․․․ Չեմ կարծեր, որ յատկապէս հայերու դէմ շարժում մը կայ։ Սակայն, գիտէք, Թուրքիա բազմատարր հասարակութիւն մըն է, եւ այս հասարակութեան մէջ կան խաւեր, որոնք աւանդականօրէն կ՚ընկալուին որպէս ընդդիմադիրներ, կամ աւելի ճիշդ կ՚ըլլայ ըսել՝ թշնամանքը այդ խաւերուն ուղղեալ կ՚ըլլայ, ինչպէս օրինակ ալեվիները, քիւրտերը, նաեւ՝ հայերը․․․ Հիմակուան վիճակը բացառիկ է, որովհետեւ ազգային կամ կրօնական խաւ մը չէ թիրախը, այլ վերացական կազմակերպութիւն մը, որուն անդամակցելու մէջ կարելի է մեղադրել ոեւէ մէկը՝ նոյնիսկ հայերը, որոնք քրիստոնեայ են, նոյնիսկ ալեվիները՝ որոնք նման կառոյցներ չեն ունենար․․․ Կը հասկնաս, չէ՞․․․ Բայց յիշէ, որ ԱՔՓ միշտ այսպէս աշխատեցաւ։ Քանի մը տարի առաջ մինչեւ «Էրքենեքոն»ի կազմակերպութիւնը կար, որ գործած էր բոլոր յանցանքները։ Յետոյ ըսուեցաւ, որ սխալած են։ Բոլոր բանտարկեալները ազատ արձակուեցան։ Հիմա կայ «ՖԵԹԷՕ»ն։ Բոլոր յանցագործութիւնները ըրած են այս կազմակերպութեան անդամները՝ Հրանդ Տինքի սպանութենէն մինչեւ Ռոպոսքիի անմեղներու ռմբակոծումը, ռուսական ինքնաթիռի կործանումը եւ դեռ ինչեր ինչե՜ր․․․ Ու մարդիկ այսօր հարց կու տան միամտօրէն՝ շա՜տ լաւ, 14 տարիէ ի վեր երկիրը կը ղեկավարէ ԱՔՓ-ն ու պիտի գա՞յ օր մը, երբ պատասխանատուութիւնը ինք ստանձնէ։ Չէ՞ որ բոլոր այս յանցախումբերը ուռճացան, աճեցան իրենց իշխանութեան օրօք։
– Ռազմական հեղաշրջման փոթորկալի օրերին Հայաստանում նույնպես անհանգիստ էր։ Պոլսի հայությունը հետևու՞մ էր «Սանա ծռեր» զինյալ խմբի գործունեությանը։ Ինչպիսի՞ն էր տեղի մամուլի արձագանքը։
– Իրադարձութիւնները հազիւ սկսած էին, երբ Հայաստանէն հասան նմանատիպ լուրեր։ Բռնութիւնը ուր որ ալ ըլլայ՝ անընդունելի է, անկասկած։ Սակայն տխուր է, երբ կան իշխանութիւններ, որոնք այլ ճար չեն ձգեր հասարակութեան առջեւ։ Բայց ելքի ուղին կը կարծեմ որ այդ չէ։ Հասկնալի է նաեւ, որ «Սասնայ ծռեր» խումբին անդամները քանի մը շաբաթ առաջ մինչեւ հերոսներ էին հասարակութեան աչքին, եւ դիւրին չէ այսօր զիրենք ահաբեկիչներ անուանել։ Կը կարծեմ, որ 12-13 Ապրիլ 2004-էն, 1 Մարտ 2008-էն կամ նոյնիսկ անցեալ տարուան «Ելեկտրականութիւն-Հայաստան»ի իրադարձութիւններէն այս կողմ Հայաստանի իշխանութիւններն ալ աւելի հաւասարակշռուած, ողջմիտ արձագանգի կ՚արժանացնեն նման միջոցառումները։ Թրքահայ մամուլը հետեւեցաւ անշուշտ իրադարձութիւններուն։ «Ակօս» տեղւոյն վրայ հարցազրոյցներ իրականացնելով կամ սեփական թղթակիցներու միջոցով լրատուութիւն ապահովեց ընթերցողներուն։ Յամենայնդէպս բոլոր այս կատարուածներու ետին ղարաբաղեան հակամարտութեան հոտն ալ առինք։ Գոնէ իմ տպաւորութիւնս այդպէս էր։ Քառօրեայ պատերազմը եւ մանաւանդ հայկական որոշ տարածքներու կորուստը ընդունելի պիտի չըլլար յատկապէս «Սասնայ ծռեր»-ուն համար։ Հակամարտութեան բեկումնային պահերուն արիւնալի դէպքեր միշտ պատահեցան։ Հոկտեմբերի 27-ն ալ ղարաբաղեան ենթահող մը չունէ՞ր արդեօք։ Նման պարագաներուն միշտ կը յիշեմ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի 1997-ի յայտնի մամլոյ ասուլիսն ու «Պատերա՞զմ, թէ՞ խաղաղութիւն․ լրջանալու պահը» յօդուածը։ Երեւի անգամ մը եւս պէտք է կարդանք․․․
– Պոլսի Մխիթարյան վարժարանից ձեզ վտարեցին այն բանից հետո, երբ Դուք քննադատեցիք Արամ արք․ Աթեշյանի՝ Էրդողանին ուղղած նամակը։ Դուք Պոլսի հայկական վարժարանում դասավանդող, Հայաստանում ուսանած հայոց լեզվի և գրականության միակ ուսուցիչն էիք։ Ինչո՞ւ ձեզ հեռացրին, արդյոք դա կապված էր այդ նամակի՞, թե՞ դպրոցում ինչ-ինչ քաղաքական թեմաներ արծարծելու հետ։
– Աթեշեանի հետ որեւէ կապ չունի, կը կարծեմ, քանի որ իմ յօդուածի հրապարակումէն առաջ արդէն Մխիթարեանները պահանջած էին հրաժարականս։ Որեւէ առնչութիւն չունի նաեւ քաղաքական թեմաներու արծարծումին հետ, քանի որ նման նիւթեր արծարծելու առիթներ արդէն չեն ըլլար դպրոցին մէջ։ Համայնքի օլիկարխներէն, ինչպէս կ՚ըսուի Հայաստանի մէջ, Պետրոս Շիրինօղլուի եւ մէկ այլ անձնաւորութեան, որու ինքնութիւնը պարզել կարելի չեղաւ, միջամտութեան արդիւնքին վերջ տրուեցաւ իմ պաշտօնին։ Յայտնի է, որ Իսթանպուլի Մխիթարեան վարդապետները մութ յարաբերութիւններ ունին այս անձերուն հետ եւ չեն կրցած դիմադրել անոնց սպառնալիքներուն։ Աւելին յայտնի չէ ոչ մէկուն՝ ո՛չ վարժարանի պաշտօնական վարիչներուն, ո՛չ ալ տնօրէնին։ Որպէս պաշտօնական պատճառ ցոյց տրուեցաւ մամուլին մէջ եւ հրապարակաւ կատարած քաղաքական ելոյթներս, ինչ որ այդքան ալ տրամաբանական չէ, քանի որ նման պայմաններու տակ պաշտօնավարող ուսուցիչներ եղած են մինչեւ վերջերս։
Յամենայնդէպս այս պարագան ցոյց կու տայ իսթանպուլահայ աւանդական համայնքին ներքին փտածութիւնը, ԺԹ․ դարու աղայական յարաբերութիւններուն առկայութիւնը մինչեւ հիմա։ Պէտք ունինք նորոգելու մեր հաստատութիւնները եւ ազատելու զանոնք հարուստներու կամայական, քմահաճ միջամտութիւններէն։
Հայերէն սորվեցնելու առաքելութիւնս կը շարունակեմ։ Բարեբախտաբար միայն հայկական դպրոցներով սահմանափակուած չէ այդ նուիրական առաքելութիւնը։ Բազմաթիւ համալսարանականներ, որոնք կը զբաղին հայոց գրականութեամբ ու պատմութեամբ, հայերէն կը սորվին այսօր։ «Հրանդ Տինք» հիմնարկի երդիքին տակ կը վարեմ հայերէնի դասընթացքներ, որու արդիւնքները բաւական տպաւորիչ են, կարելի է ըսել։
Հարցազրույցը՝ Գոռ Երանյանի
