Ի ցավ բոլորիս՝ մեր եկեղեցին իր ողջ պատմության ընթացքում գործիք է եղել՝ իշխանության ձեռքին կամ իշխանության դեմ։ Մեր եկեղեցին երբեք հանրային կոնսենսուսի առանցք չի եղել։ (Լուսանկարը՝ Վահան Աբրահամյանի)
ՀՀ երկրորդ նախագահի ու ներկայիս վարչապետի միջև ներիշխանական «բանավեճի» հանրային ընկալման մեջ անընդհատ մեկ այլ պետության ձեռքը տեսնելը կամ դրանով ամեն ինչ պայմանավորելն ինձ ցավագնորեն հիշեցնում է մեր դառն անցյալի մի տխուր պատմություն։ Ըստ իս, հենց այն ժամանակ վերջնականապես մեռավ դրսի միջոցով ներսի հարցերը լուծելու արատավոր պրակտիկայից հրաժարվելու վերջին հույսը, արատ, որ հետագայում ավելի խորացավ և դարձավ մեր ազգային հոգեկերտվածքի անկապտելի խարանը, կարելի է ասել՝ վերջնականապես մտավ մեր արյան, մեր գենի ու գոյի մեջ։
Եվ այսպես, վերադառնանք 16 հարյուրամյակ հետ՝ 5-րդ դար, և հետահայաց դիտարկենք այն ժամանակվա ողբերգական անցքերը։ Նախապես հիշեցնենք, որ մինչ այդ՝ 387 թվականին, մեր թագավորությունը բաժանվել էր Բյուզանդիայի ու Պարսկաստանի միջև, իսկ Մեծ Հայքի տարածքում հանդես եկած երկու թագավորությունները վերածվել էին կիսանկախ պետական միավորների։
422 թվականին պարսից արքունիքը թագավոր է ճանաչում Վռամշապուհի որդուն՝ Արտաշես III-ին։ Արտաշեսը (Արտաշիր) հանգամանքների բերումով դարձավ Արշակունյաց վերջին գահակալը, հայ Արշակունի հարստության վերջին ներկայացուցիչը։ Հենց Պարսից արքունիքն էլ շուտով նրան գահընկեց է անում՝ հայ նախարարների օգնությամբ։ Բայց մինչ այդ Պարսից Վռամ Ե արքան, երկյուղելով հայ նախարարներից, հանդուրժող ու զուսպ քաղաքականություն էր վարում պարսկական գերիշխանության տակ գտնվող Մեծ Հայքում։
Հայ պատմագրությունը, որպես կանոն, կատարվածը դիտարկում է օտարի դավադրության համատեքստում։ Կատարվածը մեր դասագրքերում ընդունված է ներկայացնել այսպես. Պարսից արքունիքը, կաշառելով մի խումբ հայ նախարարների, հորդորում է նրանց հանդես գալ Հայոց թագավորի դեմ։ Փորձ է արվում դավադրությամ մեջ ներքաշել նաև կաթողիկոսին։ Իմաստուն հայրապետը փորձում է փոխել դավադիր նախարարների որոշումը։ Դասագրքերում անպայման հղում է արվում Մովսես Խորենացուն, ըստ որի կաթողիկոսը խրատում է նրանց՝ ասելով. «Եվ ինչպե՞ս կարելի է այդ իմ հիվանդ ոչխարը փոխել առողջ գազանի հետ, որի հենց առողջությունը մեզ համար պատուհաս է»։
Այս դրվագը շատուշատ հայ մտավորականների է ոգեշնչել, շատերին է ստիպել զմայլվելու հայոց հովվապետի ազնվագույն վարքով։ Սակայն կատարվածի մեջ խորամուխ լինելով՝ մարդ փոքր ինչ այլ կերպ է նայում այդ ամենին և այլ կերպ պատկերացնում ազնվագույն վարքը նման իրավիճակում։ Համենայն դեպս, որքան էլ պարադոքսալ հնչի՝ կաթողիկոսի հենց նման կեցվածքն էլ հետագա եղերական դեպքերի պատճառներից մեկն էր։
Իսկ հիմա շարունակենք դասագրքային մատուցումը, իմա՝ ցավոք, հայ նախարարները չեն լսում հայրենասեր կաթողիկոսին։ Սահակ Պարթևը և թագավորը հրավիրվում են Տիզբոն և ձերբակալվում։ Պարսից Վռամ Ե արքան Արտաշեսին գահընկեց է անում, իսկ Սահակ Պարթևին զրկում կաթողիկոսությունից և աքսորում։
Ահա և վերջ՝ կասեր Արթուր Մեսչյանը։
Ու ամեն ինչ պարզից էլ պարզ է՝ դասագրքային մատուցմամբ։ Այս պարզությամբ-պարզամտությամբ էլ սերունդներ են դաստիարակվել, որոնց համար մեր պատմությունը ոչ թե գունագեղ ներկապնակ է, այլ սևի ու սպիտակի հակադրություն, որտեղ մենք, բնականաբար, սպիտակն ենք։ Այդ պարզից էլ պարզ ու ըստ էության ոչ ազնիվ տրամաբանությամբ մեր բոլոր դժբախտությունների պատճառը օտարն է, որը ստրկացրել է մեզ, կոտորել, դավեր նյութել և այլն, և այլն։
Իրականում «մի քիչ» այլ էր։
Արտաշես III-ը կառավարում է ընդամենը վեց տարի և այդ ընթացքում իր անբարո վարքուբարքով հասցնում իր դեմ հանել ոչ միայն նախարարներին, բոլոր ավագներին ու ազատ մարդկանց, այլև, ըստ էության, ողջ ժողովրդին։ Հայ էլիտան ընդվզում է նրա դեմ և ստանում ժողովրդական աջակցություն։ Ահա թե ինչ է պատմում Ղազար Փարպեցին իր «Հայոց պատմությունում». «Արտաշեսը երիտասարդ էր և թագավորությունը վարում էր շատ անառակություններով։ Իսկ Հայոց նախարարները, չկարողանալով հանդուրժել Արտաշես թագավորի այս զեխ ու մոլեկան վարքը, միահամուռ հավաքվեցին Հայոց մեծ քահանայապետ Սուրբ Սահակի մոտ, որ Պարթևաց տոհմից էր՝ որդին Սուրբ Ներսեսի»։
Թե ինչեր էր անում հոգով ու մարմնով պատանեկիկ Արտաշեսը, միայն կռահել կարելի է։ Ըստ երևույթին, շատ բազմերանգ էր նրա այլասերման պատմությունը։ Մարդս պարզապես տրվել էր իշխանության վայելքներին և, մեղմ ասած, ինքնահեռացել ժողովրդի դարդուցավից։
Ինչ որ է, հայոց էլիտան կաթողիկոսին խնդրում է օգնել ազատվելու այլասերված թագավորից։ Հայ նախարարներն առաջարկում են Պարսից արքային դիմելու տարբերակը, քանի որ ոչ մի հորդոր Արտաշեսի վրա չի ազդում։ Կաթողիկոսը չի համաձայնում այդ տարբերակին։ Բայց բանն այն է, որ կաթողիկոսն այլ տարբերակ չի էլ առաջարկում, ասել է թե՝ նա կողմնակից էր նման այլասերված իշխանությունը հանդուրժելուն, այդ իշխանությանը հարմարվելուն։ Այստեղ կարելի է, իհարկե, վիճել, թե որ տարբերակն է առավել կամ նվազագույն հայրենանվեր։
Բայց ես ուզում եմ ուշադրություն բևեռել խնդրի բարոյական-հոգևոր կողմի վրա, առավել ևս, որ առանցքային գործող անձը կաթողիկոսն էր։ Շատ կարևոր է, թե ինչ փաստարկներ է բերում Սահակ Պարթևը՝ հորդորելով հանդուրժել Արտաշեսի իշխանությունը և չդիմել Պարսից արքային։ Լսենք Փարպեցուն. «Սուրբը տեսնում էր, որ նրանք ոչ մի կերպ չեն հրաժարվել իրենց նախորդ առաջարկից ու վճռից, բարձրաձայն ողբալով այսպես դիմեց բոլորին.
-Լավ է՝ ես մեռնեմ, քան թե անարժան գործի համար հավատացյալներին մատնեմ անօրենների ձեռքը։ Քանի որ թագավորը իր անձի վրա Քրիստոսի հոտի կնիքն է կրում։ Անառակացել է մարմնով, բայց անհավատ ու հեթանոս չէ։ Շվայտ կյանք է վարում, բայց կրակապաշտ չէ։ Մեկ ախտով հիվանդացել է, բայց վարակված չէ ամեն տեսակ ախտով, ինչպես ամբարիշտը։ Եվ ինչպե՞ս սակավ մեղք ունեցողին մատնենք ամենաամբարիշտներին, որ տանեն-սպանեն։ Քավ լիցի, որդիք, մի՛ ունեցեք այդպիսի դիտավորություն և ձեր նախնիներից ոմանց պես մի ջանացեք կորցնել բնիկ ձեր տերերին»։
Այսպիսով, կաթողիկոսն էլ է ընդունում, որ թագավորն անառակ է, բայց նրա հիմնական փաստարկն այն է, որ Արտաշեսը Քրիստոսի հոտի կնիքն է կրում, այսինքն՝ քրիստոնյա է։ Բայց ո՞վ է քրիստոնյան, ըստ մեր կաթողիկոսի։ Նա, ով մկրտված է։ Ու վերջ։ Եթե քրիստոնյա լինելու չափանիշը աստվածաշնչյան տասը պատվիրաններն են, ապա ինչպե՞ս կարելի է քրիստոնյա համարել շնացող, գողացող, սպանող, մերձավորի ունեցածի վրա աչք ունեցող թագավորին, այսինքն նրան, ով ոտնատակ է տալիս նույն այդ պատվիրանները։ Ողբերգազավեշտն այն է, որ եթե քրիստոնյա լինելու մասին դատելու լինենք այդ տասը պատվիրաններով, միգուցե Պարսից Վռամ արքան ավելի քրիստոնյա դուրս գա, քան մեր Արտաշես արքան։
Բայց՝ ո՛չ, մեր եկեկեցու համար քրիստոնյա լինելը գլխավորապես որոշվել է մկրտությամբ, իմա՝ ձևով, այլ ոչ թե էությամբ։ Այստեղից էլ խնդիրների խնդիրը։
Մեկ այլ խնդիր է կաթողիկոսի կողմից նույնիսկ այդպիսի թագավորին պաշտպանելը և մյուսներին դեմ դուրս գալը, ինչը գալիս է մեկ անգամ ևս ապացուցելու, որ հայոց եկեղեցին երբեք սոցիալական ինստիտուտ չի եղել ու մարդակենտրոն չի եղել, այլ եղել է գործող իշխանության ապավեն ու դրա մաս։ Մեր դասագրքերում անթաքույց հպարտությամբ նշվում է, որ Սահակ Պարթևը հանդես էր գալիս թագավորի հետ ձեռք ձեռքի տված՝ փորձելով ամեն գնով փրկել թագավորական իշխանությունը։ Թագավորական իշխանությունը, այլ ոչ պետականությունը (այսօր էլ շատերը իշխանություններին իրենց աջակցությունը գիտակցաբար խեղաթյուրում են որպես պետության պաշտպանություն)։ Ի ցավ բոլորիս՝ մեր եկեղեցին իր ողջ պատմության ընթացքում գործիք է եղել՝ իշխանության ձեռքին կամ իշխանության դեմ։ Մեր եկեղեցին երբեք հանրային կոնսենսուսի առանցք չի եղել։
Դատեցեք ինքներդ՝ կաթողիկոսը պաշտպանում է թագավորին, և դա այն դեպքում, երբ այդ ամենի վրա մեծ հաշվով թքած ուներ հենց թագավորը՝ Արտաշես-Արտաշիրը, որն անհաղորդ ու, մեղմ ասած, անտարբեր էր սեփական երկրի ու սեփական ժողովրդի ճակատագրին և մտածում էր միայն իշխանության վայելքների մասին։ Տեսե՛ք, թե ինչ անմեղսունակությամբ է նա ներկայացնում իրավիճակը Պարսից Վռամ արքային։ Ըստ Փարպեցու, երբ նրանք ներկայացան արքունի դուռը, Պարսից արքան նախ առանձին հարցրեց Հայոց Արտաշես թագավորին, թե «այդ ի՞նչ գործեր են, որոնց պատճառով քեզ ամբաստանում են Հայոց նախարարները»։ Եվ նա, պատասխան տալով, ասաց. «Ամենևին չգիտեմ, թե դրանք ինչ են ասում ու չարախոսում իմ դեմ, բայց ինչպես հնուց սովոր են թշնամաբար վարվել իրենց տերերի դեմ, այդպես էլ այժմ կամենում են կատարել իրենց չարամիտ նպատակը։ Նրանք միշտ փոխել են իրենց իշխաններին և եղել են տիրատյացներ»։ Լավ էլ սերտել էր պատմական հիմնավորումները։
Բայց անդրադառնանք, ի վերջո, գլխավոր խնդրին՝ արդյո՞ք ուրիշ ելք չկար։ Հիշեցնեմ՝ նախարարներն առաջարկում են դիմել Պարսից արքային։ Կաթողիկոսը չի համաձայնում ու այլընտրանք էլ չի առաջարկում, ինչը նշանակում է, որ իրական այլընտրանքն այլասերված իշխանությունը հանդուրժելն է։ Ուշադրություն դարձրեք՝ ո՛չ նախարարների և ո՛չ էլ կաթողիկոսի մտքով չի անցնում երրորդ տարբերակը՝ ներսի խնդիրը լուծել ներսում՝ համատեղ ուժերով։ Բայց լուծել, անպայման լուծել, այլ ոչ թե հանդուրժել։ Այս պատմական դրվագի «պատկերասրահում» առանձնապես համակրելի պատկերներ չկան, բայց նախարարներին գոնե կարելի է հասկանալ, քանի որ նրանք ձգտում են փոխել իրավիճակը՝ քաջ գիտակցելով, որ առկա իրավիճակը սասանում է երկրի բարոյական հիմքերը։
Ըստ իս, կրկնակի պատասխանատու էր կաթողիկոսը, մարդ, որ հոգևոր հայր էր բոլորի համար՝ այստեղից բխող իրավունքներով ու պարտականություններով։ Նա կարող էր իր վրա վերցնել նախաձեռնությունը և նախարարների հետ միասին հասնել թագավորի հրաժարականին։ Աներ դա՝ կստեղծվեր մի ֆանտաստիկ նախադեպ մեր պատմության մեջ։ Աներ դա՝ միգուցե օտարի ապավինելու, ապա և նրա վրա բոլոր մեղքերը բարդելու արատավոր պրակտիկան չարմատակալեր մեր հոգեկերտվածքում։ Աներ դա՝ միգուցե չլիներ 16 դար հետո՝ այսօրվա «բանավեճն» ու այդ «բանավեճում» մեկ այլ պետության հաճոյանալը։
Բայց ոչ, մենք վերջնականապես և անվերապահորեն տեր կանգնեցինք մեր անելանելիության զգացմանը։ Մենք այդպես էլ չունեցանք մեր հիվանդ ոչխարի հարցը ինքներս լուծելու ավանդույթ։ Մեր հիվանդ ոչխարի այլընտրանքը միշտ էլ եղել է ուրիշի առողջ գազանը։ Մենք երբեք չենք ունեցել երրորդ տարբերակ։
Թե ինչ եղավ 428-ից հետո՝ հայտնի է։ Արևելահայկական թագավորությունն ընկավ, երկրի հիմնական տարածքը վերածվեց պարսկական ինքնավար մարզի, որը կառավարվում էր պարսիկ մարզպանի կողմից։ Հայաստանը վերածվեց պարսից տերության մարզպանության, որի առաջին մարզպան նշանակվեց Վեհմիհրշապուհը (428-443)։ Մարզպանական Հայաստանը թուլացնելու նպատակով նրանից առանձնացվեցին և հարևան մարզպանություններին միացվեցին սահմանային նահանգները՝ Գուգարքը, Ուտիքը, Արցախը, Փայտակարանը, Պարսկահայքը, Կորճայքը և Աղձնիքը։
Հայ պատմագրությունն այսպիսի եզրահանգում է արել՝ «փաստորեն, հայոց թագավորության վերացման ուղղությամբ պարսիկների դարավոր պայքարը, որ միշտ անհաջողության էր մատնվել հայոց բանակի և նախարարների դիմադրության շնորհիվ, ի վերջո պսակվեց հաջողությամբ հենց հայ նախարարների միջոցով»։
Ուշադրություն դարձրեք՝ թագավորի ու կաթողիկոսի մասին խոսք անգամ չկա։
