Արշալույս Մղդեսյան
Տևական անկումից հետո ակտիվացած շինարարության ոլորտը կրկին կարող է բախվել լուրջ խնդիրների: Կառավարությունը մտածում է հիփոթեքային վարկի համար եկամտային հարկի հետվերադարձի գործիքի վերաիմաստավորման կամ փոփոխության մասին, ինչը մտահոգություններ է առաջացրել կառուցապատողների շրջանում, քանի որ հենց այդ մեխանիզմի կիրառման շնորհիվ ոլորտը երկարատև լճացումից հետո սկսեց կրկին ակտիվանալ:
Կառավարությունից եկամտահարկի հետվերադարձի մեխանիզմի փոփոխությունը բացատրում են տարեցտարի պետական բուջեից երկրաչափական պրոգրեսիայով գումարների աճող «արտահոսքի» ծավալով, որը «լուրջ բեռ է»: Ընդդիմախոսները պնդում են, որ «պետական բյուջեի բեռի» վերաբերյալ պատկերացումների մասին դատողությունները մակերեսային են, հաշվի առնված չէ ոլորտի մուլտիպլիկատիվ էֆեկտը: Թարմացվում է նաև բնակարանային ֆոնդը, իսկ տվյալ մեխանիզմի վերացումը, նրանց կարծիքով, կարող է փլուզել շինարարության ոլորտի հատկապես բնակարանաշինության ճյուղը՝ հետ մղելով այն անկման շրջան:
Եկամտահարկը և հիփոթեքային շուկան
2015 թվականի օրենսդրական փոփոխություններով եկամտային հարկ վճարող քաղաքացին հնարավորություն ունի եռամսյակը մեկ այն հետ ստանալ և ուղղել կառուցապատողից ձեռք բերած բնակարանի հիփոթեքային վարկի տոկոսագումարների մարմանը։
Այժմ այդ միջոցները մոտեցել են 8 մլրդ դրամի, ինչն էլ անհանգստացնում է կառավարությանը: Համաձայն ՊԵԿ-ի ներկայացրած տվյալների՝ 2015 թվականի ընթացքում վարկառուներին (համավարկառուներին) վերադարձվել է եկամտային հարկի 274 մլն դրամ, 2016-ին՝ 1,3 մլրդ դրամ, 2017-ին՝ 2,4մլրդ դրամ, իսկ 2018 թվականի ընթացքում՝ 4,6 մլրդ դրամ գումար: 2019 թվականին հիփոթեքային վարկ վճարող քաղաքացիներին վերադարձվել է շուրջ 8 մլրդ դրամ:
Յուրաքանչյուր եռամսյակի տվյալների ամփոփումից հետո, հայտնում են ՊԵԿ-ից, արձանագրվում է հիփոթեքային վարկեր ձեռք բերած անձանց և վերադաձված եկամտային հարկի գումարների ակնհայտ աճ:
2018 թվականի 4-րդ եռամսյակի ընթացքում հիփոթեք վճարող վարկառուներին (համավարկառուներին) վերադարձված եկամտային հարկի գումարը կազմել է 1, 392 մլն դրամ, ինչը նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի ցուցանիշը (719,2 մլն դրամ) գերազանցել է 672,9 մլն դրամով կամ 94%-ով: 2018 թվականի դեկտեմբեր ամսվա ավարտին գործընթացում ներգրավված են եղել 4 021 անձինք (վարկառուներ և համավարկառուներ)՝ նախորդ տարվա համադրելի ժամանակահատվածի 2 295-ի դիմաց: Թիվն աճել է 1 726-ով կամ 75%-ով: Յուրաքանչյուր եռամսյակ վարկառուներին (համավարկառուներին) վերադարձվել է միջինը 292 հազ. դրամ եկամտային հարկի գումար:
2018 թվականի հունվարի 1-ից վճարած եկամտային հարկը վերադարձվում է նաև բնակելի թաղամասերում կամ համալիրներում անմիջապես կառուցապատողից անհատական բնակելի տուն ձեռք բերելու նպատակով ստացված հիփոթեքային վարկերի սպասարկման համար վճարվող տոկոսների գումարների չափով:
2018 թվականի հունվարի 1-ին սահմանափակումներ են մտցվել Հարկային օրենսգրքում, ըստ որոնց՝ եկամտային հարկը չի կարող վերադարձվել, եթե բնակարանի կամ բնակելի տան պայմանագրային արժեքը գերազանցում է 55 մլն դրամը: Վերադարձվող եկամտային հարկի ընդհանուր գումարը յուրաքանչյուր եռամսյակի համար չի կարող գերազանցել 1,5 մլն դրամը՝ 500 հազար դրամ մեկ ամսում:
Իսկ եկամտային հարկի վերադարձման հնարավորությունից 2018 թվականի հունվարի 1-ից հետո վարկառու և համավարկառու ֆիզիկական անձինք կարող են օգտվել միայն մեկ հիփոթեքային վարկի պայմանագրի մասով:
Ի՞նչ է առաջարկելու կառավարությունը
Հունիսի 8-ին Ազգային ժողովում Ֆինանսների նախարար Ատոմ Ջանջուզազյանը հայտարարեց եկամտային հարկի վերադարձի ծրագրի հնարավոր փոփոխության մասին: Նա հայտնեց, որ հնարավոր է՝ Երևանի Կենտրոն և Արաբկիր վարչական շրջաններում դադարեցվի ծրագիրը:
Այդ հայտարարությունից հետո «իրավիճակ է փոխվել», ու կարծես կառավարությունում որոշել են այլ ճանապարհով գնալ՝ հիփոթեքային վարկի տոկոսների հատուցման մեխանիզմը փոխկապակցելով եկամուտների համընդհանուր հայտարարագման հետ, որի կառուցակարգերն այժմ մշակուվում և քննարկվում են գործադիրում։ Այդ մասին Սիվինեթի հետ զրուցում տեղեկացրեց Ֆինանսների նախարարի տեղակալ Արման Պողոսյանը:
«Այս մեխազնիմը գործելու է եկամուտների համընդհանուր հայտարարագման հետ փոխկապակցված», – ասաց նա, իսկ քննարկվող առաջարկի էությունն ավելի պարզ շարադրեց ԱԺ տնտեսական հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ Բաբկեն Թունյանը:
Եթե մի կողմ թողնենք բարդ ֆինանսական ու իրավական լեզուն, ապա մշակվող փոփոխություններով, ըստ էության, առաջակվելու է վերադարձնել հիփոթեքային վարկով մարվող տոկոսագումարի միայն ¼-րդը: Այժմ վերադարձվում է ամբողջությամբ, բայց այն յուրաքանչյուր եռամսյակի համար չի կարող գերազանցել 1,5 մլն դրամը:
«Եթե վարկառու քաղաքացու մոտ հիփոթեքի ամսական տոկոսագումարը կազմում է պայմանական 100 հազար դրամ, ապա պետությունը վերադարձնում է դրա ¼-րդ մասը, այն է՝ 25 հազար դրամը: Այլ կերպ ասած՝ պետությունը չորս անգամ թեթևացնում է իր բեռը հիփոթեքի տոկոսագումարի մարման հարցում» – Սիվիլնեթի հետ զրույցում հայտնեց Բաբկեն Թունյանը:
Ծրագրի փոփոխման կողմնակիցները որպես հիմնական պատճառ մատնանշում են այն, որ գնալով՝ բյուջեի բեռը մեծանում է, իսկ ծրագիրն ավելի քիչ է ծառայում իր հիմնական սոցիալական նպատակին՝ ապահովել բնակարանով դրա կարիքն իսկապես ունեցողներին:
Ֆինանսների նախկին նախարար Վարդան Արամյանի խոսքով՝ այս գործիքը կիրառվեց 2015-2016 թվականներին կապիտալ շինարարությունը վերակենդանացնելու հիմնավորմամբ:
«Սակայն այդ ժամանակ բյուջեից հետվերադարձը կազմեց 600-700 մլն դրամ, իսկ այսօր այդ թիվը ավելի քան տասնապատկվել է և մոտենում է 8 մլրդ դրամի շեմին», – նշում է ֆինանսների նախկին նախարար Վարդան Արամյանը, որը կողմ է ծրագրի փոփոխոթյանը:
Նա վստահ է, որ պետք է նվազեցնել բնակարան ձեռք բերելիս պայմանագրային արժեք հանդիսացող 55 մլն դրամ շեմը՝ սահմանվելով այն 30 մլն դրամ, որպեսզի ծրագիրը դառնա իսկապես սոցիալական: Այս տեսքով ծրագիրը, նրա կարծիքով, ոչ թե սոցիալական, այլ տնտեսական է, քանի որ թիրախավորում է բոլորին, ներառյալ՝ բարձր եկամուտով անձանց: «Նրանք կարող են բնակարանի կարիք նույնիսկ չունենալ, բայց օգտվել այս ծրագրից», – նկատում է Արամյանը:
Նախկին նախարարը վստահ է, որ ծրագիրը պետք է վերաիմաստավորել՝ թիրախավորելով իսկապես բնակարանի կարիք ունեցող անձանց:
«Եթե այդպես չենք անում ու թիրախավորում ենք բոլորին, ծրագիրը դարձնում տնտեսական, ապա կառավարությունն օժանդակում է վերջին հաշվով տնտեսության ոչ արտահանելի ճյուղը, այն է՝ բնակարանաշինությունը: Արադյունքում զարկ տալով բնակարանաշինությանը՝ կարող ենք հայտնվել այն վիճակում, որը եղավ 2008-2009թթ. (խոսքը շինարարության ոլորտի ուռճացված լինելու մասին է, որը պայթեց գլոբալ ճգնաժամի ժամանակ – խմբ.)», – ՍիվիլՆեթի հետ զրույցում նշում է նա:
«Պարզունակ հաշվարկ»
2008-2009թթ․ գլոբալ ճգնաժամից սկիզբ առած տևական անկումից հետո շինարարության ոլորտը 2019 թվականին զգալի աճ գրանցեց՝ 4,6%: Փորձագետների մի մասն այն անվանեց «դրական տեղաշարժ», իսկ մյուսները «շինարարական փուչիկի» ախտանիշներ տեսան՝ կոչ անելով կառավարությանը վերաիմաստավորել եկամտային հարկի հետվերադարձի ծրագիրը:
«Ակցեռն» անշարժ գույքի գործակալության տնօրեն Հակոբ Բաղդասարյանը չի կիսում շինարարական փուչիկի գոյացման և բյուջերի միջոցների «կորստի» մասին մոտեցումները՝ նշելով, որ դրանք մակերեսային դիտարկումներ են:
Բաղդասարյանը խնդիրը դիտարկում է տնտեսական լայն համատեքստում: Նրա կարծիքով՝ բնակարանաշինությունը մուլտիպլիկատիվ մեծ էֆեկտ ունի:
«Բնակարանաշինության հետևանքով ակտիվանում է շինանյութերի շուկան, ստեղծվում են աշխատատեղեր, մարդիկ ձեռք են բերում կահույք և այլն: Այսինքն՝ ընդհանուր տնտեսության վրա շինարարության ոլորտն ունենում է շատ մեծ դրական ազդեցություն», – ՍիվիլՆեթի հետ զրույցում նշել է Հակոբ Բաղդասարյանը:
Եկամտահարկի վերադարձի չեղարկումը, վստահ է Բաղդասարյանը, 50%-ով կփլուզի շինարարության ոլորտը, որն այսօր էլ կորոնավիրուսի համավարակով պայմանավորված՝ արդեն իսկ գտնվում է բարդ իրավիճակում: 2020թ. հունվար-հուլիսի ցուցանիշներով շինարարության ոլորտի անկումը կազմել է 22,6%:
Բացի այդ՝ նոր շենքերի կառուցման արդյունքում նորացվում է բնակարանային ֆոնդը, նկատում է նա, որը բավականին հին է, իսկ շատ բազմաբնակարան շենքեր սեյսմակայունության խնդիր ունեն:
ՍիվիլՆեթի հարցմանն ի պատասխան՝ Քաղաքաշինության կոմիտեի տրամադրած տվյալներով, Հայաստանի բազմաբնակարան շենքերի բնակարանային ֆոնդի մակերեսը 2018 թվականի վերջին կազմել է շուրջ 28 մլն քմ, իսկ Երևան քաղաքում՝ 15,5 մլն քմ․ մոտ 19 հազար բազմաբնակարան շենք ամբողջ Հայաստանում, որից շուրջ 4 900-ը՝ Երևանում:
Երևանում նշված 4 900 շենքերի 45%-ը շահագործման է հանձնվել մինչև 1970 թվականը, 25%-ը՝ 1971-1980թթ․, 23,5%-ը՝ 1981-1990թթ․, 3%-ը՝ 1991-2000թթ․, իսկ 3,5%-ը՝ 2001 թվականից հետո:
Երևանի բազմաբնակարան շենքերից 113-ն ունեն երրորդ աստիճանի, իսկ 7-ը՝ չորրորդ աստիճանի վնասվածություն:
Թույլ վերահսկողություն
Բաղդասարյանին մտահոգում է ոլորտի թույլ վերահսկողությունը, որը կարող է հանգեցնել անշարժ գույքի շուկայում «փուչիկների» առաջացման:
Այժմ անձրևից հետո սնկի նման աճում են Երևանում տարաբնույթ բազմաբնակարան շենքերի կառուցման մասին գովազդային հայտարարությունները: Դրանք ամենուր են՝ հեռուստաընկերությունների եթերներից մինչև սոցիալական ցանցեր: Երբեմն կառուցապատումը իրականացնում են անհայտ ծագմամբ ու աշխատանքային փորձով ընկերություններ՝ առաջարկելով 1 000-1 500 բնակարանի շինարարություն երկու տարում:
Պարզ չէ նաև քաղաքաշինական ինչ հաշվարկով են բազմաբնակարան շենքեր կառուցվում Երևանի բանուկ թաղամասերում, որոնք առանց այդ էլ գերծանրաբեռնված են, ունեն ավտոկայանատեղիների խնդիր, իսկ խցանումները ժամեր են տևում:
Մի բան պարզ է՝ շիանարարության ոլորտը տևական անկումից հետո թևակոխել է անկանոն զարգացման փուլ, իսկ պետությունը դեռևս մտորում է՝ ինչ անել:
Այնուամենայնիվ, Բաբկեն Թունյանը նշում է, որ կառավարությունում վերջնական որոշում այս հարցում դեռ չկա:
«Եթե որոշվի էլ ծրագիրը փոխել, այն պետք է տեղի ունենա ողջամիտ ժամկետում, որպեսզի ոլորտում ներգրավված տնտեսվարողները հասցնեն հարմարվել խաղի կանոններին և սահուն անցում կատարեն», – նշում է նա՝ «ողջամիտ ժամկետ»-ի տակ նկատի ունենալով 3-4 տարին:
