Պաշտոնական Երևանը կողմ է ճանապարհների վերաբացման թեմայի այնպիսի տարբերակներին, որոնք ընդգծում են տարածաշրջանային փոխկապակցվածությունը և թշնամության մթնոլորտի քայլ առ քայլ հաղթահարման միջոց կարող են դառնալ: Այս մասին հայտարարել է Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը՝ Միավորված ազգերի կազմակերպության Գլխավոր ասամբլեայի 76-րդ նստաշրջանի ընթացքում։
Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը նույնպես պարբերաբար հայտարարել է, որ ճանապարհների բացումը՝ ապաշրջափակումը, կնպաստի տարածաշրջանում թշնամանքի մթնոլորտի հաղթահարմանը։
«Ապաշրջափակում» հասկացությունը հայ հանրության շրջանում սկսեց ակտիվ շրջանառվել 2021-ի հունվարի 11-ի՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի ղեկավարների հայտարարությունից հետո։ Այս հայտարարությունը նվիրված էր տարածաշրջանում բոլոր տնտեսական և տրանսպորտային կապերի ապաշրջափակմանը։ Ապաշրջափակման մասին նաև խոսվում է 2020-ի Արցախյան 44-օրյա պատերազմը դադարեցրած նոյեմբերի 9-ի (10-ի) եռակողմ հայտարարության 9-րդ կետում, սակայն աշխատանքների սկիզբը դրվեց հունվարի 11-ի հայտարարությամբ։ Դրա հիման վրա ստեղծվեց Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի փոխվարչապետների աշխատանքային խումբը, հայկական կողմից այդ խմբում ներկայացված է փոխվարչապետ Մհեր Գրիգորյանը։
Մինչև 2021-ի մայիսը խումբն ակտիվ աշխատում էր տարբեր հարցերի շուրջ, սակայն մայիսի 12-ին, երբ ադրբեջանական կողմը Գեղարքունիքի և Սյունիքի մարզերում՝ Սոթք-Խոզնավար հատվածներում, ներխուժեց հայկական տարածք, աշխատանքները դադարեցվեցին։ Դրանք վերսկսվեցին 2021-ի հունիսի 20-ի արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններից հետո, երբ կազմվեց նոր կառավարություն։
Այս ընթացքում մեկ հանդիպում է տեղի ունեցել։ Ըստ հայկական կողմի՝ երկաթգծի հարցում լուծումներն ավելի իրատեսական են։ Ադրբեջանական կողմը ևս օրակարգային է համարում երկաթգծի վերականգնումը, սակայն պաշտոնական Բաքուն խոսում է «Զանգեզուրյան միջանցքի» մասին, ինչը ենթադրում է Հայաստանի ցամաքային տարածքով կապի ապահովում Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև։ Պաշտոնական Երևանը տարբեր առիթներով պնդել է, որ միջանցքի մասին խոսք գնալ չի կարող։
Հայաստանի փոխվարչապետ Մհեր Գրիգորյանն առաջարկում է ապաշրջափակումը դիտարկել բուն իմաստով. «Հունվարի 11-ի հայտարարությունը ենթադրում է ապաշրջափակում որպես այդպիսին, ոչ թե կոնկրետ ուղղություններով։ Ուղղությունների վրա ֆիքսվելը, կարծում եմ, սխալ է, որովհետև խոսում ենք ապաշրջափակման մասին տարածաշրջանում, ինչը նշանակում է, որ բոլոր հնարավոր ուղիները պետք է բացվեն»։
Ավելի վաղ՝ 2021-ի ապրիլին, փոխվարչապետի աշխատակազմից ՍիվիլՆեթին հայտնել էին, թե հայկական կողմը Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի եռակողմ խմբի շրջանակում առաջ է քաշել Իջևանի երկաթգծի հարցը։ Երկաթգծի մասով կան որոշ խնդիրներ, մասնավորապես, ենթակառուցվածքների հետ կապված։
Խորհրդային տարիներին գործում էր Ջուլֆա (Նախիջևան)-Մինջևան/ Միջնավան երկաթգիծը, որի 40 կմ անցնում էր Մեղրիի շրջանով։ 2000-ականներին այդ հատվածում ամբողջ երկաթգիծը հանվեց ու երկաթը վաճառվեց, այսօր մնացել են միայն թունելներն ու երկաթուղու համար հարմարեցված թմբերը։
Ավելի բարվոք վիճակում է Իջևան-Աղստաֆա երկաթգծի Հայաստանում գտնվող հատվածը․ երկաթը մնացել է, ինչպես նաև որոշ ենթակառուցվածքներ։ Այդուհանդերձ, այստեղ պետք է խոշոր ներդրումներ իրականացնել։
«Ապավեն» բեռնափոխադրող ընկերության ղեկավար Գագիկ Աղաջանյանը ՍիվիլՆեթին տրամադրել է ոչ պաշտոնական հաշվարկներ, որոնք ստացել է ռուսական կողմից։
Նախնական և առավելագույն հաշվարկների համաձայն՝ Մեղրիի երկաթգծի վերանորոգումը կարժենա 250 մլն դոլար, Իջևանինը՝ 450 մլն, այդ թվում՝ Մեղրաձորի 8 կմ թունելի վերականգնումը, Ախուրյանի հատվածում երկաթգծի վերագործարկումը կարժենա 16 մլն դոլար, իսկ Երասխից Նախիջևան հատվածինը՝ 5 մլն դոլար։ Գագիկ Աղաջանյանի խոսքով՝ հայկական կողմին ձեռնտու չէ Զանգեզուրով երկաթուղին։
«Այդ երկաթուղու շահագործումը Հայաստանին ոչինչ չի տալու, 45կմ երկաթուղու տարիֆը մեկ տոննայի փոխադրման համար կարող է լինել առավելագույնը 6 դոլար, իսկ իր ինքնարժեքը մոտավորապես նույնն է լինում, պետությունը մեկ տոննայից անգամ մեկ դոլար չի շահի»,- ասում է Աղաջանյանը։
Կարծիքներ բնակչության շրջանում
Հայաստանում ապաշրջափակման մասին կարծիքները միանշանակ չեն։ Մարդիկ դեմ են Ադրբեջանի առաջ քաշած «միջանցքային» տրամաբանությանը, սակայն նրանց մի մասը կողմ է ճանապարհների և երկաթուղու բացմանը։
«Նախ և առաջ պետք է հարաբերությունները կարգավորել ադրբեջանցիների հետ։ Եթե այս թշնամանքը կա, ապաշրջափակման մասին խոսելը շատ վաղ է»,- կարծում է Երևանի բնակիչներից մեկը։
Ապաշրջափակմանը կողմ են Հայաստանի հյուսիսային քաղաքներից՝ Իջևանում. «Մենք, ասես, փակուղու մեջ լինենք Վրաստան ճանապարհ չկա, դեպի վերև էլի չկա, մնացել ենք այստեղ։ Տուպիկի մեջ ենք, պետք է բացվեն ճանապարհները, ինչպես նախկինում էր, որ մարդիկ սկսեն ապրել»,- ասում են բնակիչները։
Հայաստանի ամենահարավային քաղաքներից Մեղրիում և Ագարակում կա անորոշություն։ Մարդիկ նախ ցանկանում են հասկանալ, թե ինչ ձևով է իրականացվելու ապաշրջափակումը, եթե Ադրբեջանը Նախիջևանին կապող ճանապարհն ու երկաթուղին անցնելու է Հայաստանի հարավով՝ Արաքս գետի մոտով, ապա իրենք կզրկվեն կարևոր նշանակություն ունեցող ճանապարհից։
Մեղրիի շրջանի նախկին դատախազ Զոհրաբ Հայրապետյանը, օրինակ, կարծում է, որ երկաթգիծը կարելի է օգտագործել նաև քաղաքական խնդիրներ լուծելու համար. «Խորհրդային տարիներին ադրբեջանական կողմը փակում էր Նախիջևանի գիծը, ինչին ի պատասխան՝ Հայաստանում թույլ չէինք տալիս, որ գնացքները մտնեն Նախիջևան։ Նման մի գործողություն իրականացվել է նաև իմ նախաձեռնությամբ։ Գիծը, երբ որ մեզ պետք էր, փակում էինք»,- պատմեց Հայրապետյանը։
Հայաստանի ամենահարավային քաղաքներում՝ Մեղրիում և Ագարակում, ինչպես նաև հարակից գյուղերում ապաշրջափակմանը կողմ են նաև օբյեկտիվ պատճառներով։ Նախկինում այս շրջանների բնակիչները ակտիվ օգտվում էին Մեղրի-Կապան երկաթուղուց, ինչպես նաև Նախիջևանով գնում էին Երևան ընդամենը 2-3 ժամում, մինչդեռ ներկայում միայն մեկ ճանապարհ կա, որը դժվարանցանելի է ու Երևան հասնելու համար խլում է ավելի քան 6 ժամ։ Շրջափակման վնասները հենց այս համայնքներում առավել քան տեսանելի են ինչպես տնտեսության, այնպես էլ զբոսաշրջության դեպքում։
1994-98-ին Կենտրոնական բանկի նախագահ, տնտեսագետ Բագրատ Ասատրյանն ասում է, որ երկաթգծի բացակայությունն ու փակ սահմանները մշտապես խոչընդոտել են տնտեսության զարգացմանը։
«Անկախության առաջին տարիներին քաղաքական քննարկումների ժամանակ շատ հստակ դրված էր խնդիրը, որ չի կարող պատահի՝ երկիրը զարգանա՝ առանց ճանապարհների։ Մտածել, որ որևէ քիչ թե շատ լուրջ զարգացում կարող է լինել առանց ճանապարհների, խելագարության նման մի բան է»,- նշում է Ասատրյանը։
Այսպիսով Հայաստանն ու Ադրբեջանը խոսում են տարածաշրջանում ճանապարհների ապաշրջափակման մասին, սակայն ամեն մեկը յուրովի է այն մեկնաբանում։ Ապաշրջափակման գաղափարը թերևս կարող է հաջողել, եթե գործընթացում համակողմանիորեն հաշվի առնվեն կողմերի շահերը։
Գևորգ Թոսունյան
