Հայաստանի անկախացումից անմիջապես հետո, երբ պետությունը դադարեց միջամտել թատրոնների խաղացանկի ձևավորմանը, այդ արվեստի շատ մարդիկ սկսեցին հաճախակի կրկնել այն, ինչ գիտեինք դեռ ուսանողական տարիներից․ Նապոլեոն Բանապարտն անձամբ է կազմել Կոմեդի ֆրանսեզի ու Օդեոնի ապագա խաղացանկը։ Թատրոնն առավել, քան մեկ այլ արվեստ, ոչ միայն կարող է, այլև պարտավոր է ազդել հասարակական մտքի վրա։ Երբ թատրոնն այդ իմաստով լռում է, բեմը տեղափոխվում է փողոց, և հանդիսատեսը դառնում է բողոքող միտինգավոր զանգված։ Սակայն թատրոնն ի վիճակի է նաև ինքը փողոց դուրս բերել մարդկանց։
Կա կարծիք, որ ոչինչ այնքան չի երկարեցրել Խորհրդային պետության գոյությունը, որքան նրա հիմքերն ու բարքերը ծաղրող երգիծաբան Արկադի Ռայկինը։ Դժգոհ մարդը երգիծանքի միջոցով պարպում է բողոքի վերածվելու ներուժ ունեցող տրտունջները, ծիծաղում այն ամենի վրա, ինչից դժգոհ էր ու հանդարտվում։ Թատրոնը թե՛ սա կարող է անել և թե՛ դրա հակառակը։ Հայ բեմն այսօր երգիծական, կամ դրան հավակնող հումորային ներկայացումների պակաս չունի։
Երբ որևէ ներկայացում համակում է հանդիսատեսին, նրան դարձնում է մեկ միտք և մեկ ոգի։ Թատրոնն ի վիճակի է ուղղորդել այդ միտքն ու կամքը։ Այս մտորումներին հանգեցրել է Վարդան Պետրոսյանի «Օրորոցային պատվիրան» ներկայացումը։
1880-ականներին, երբ հայ թատրոնի թերևս ամենահանճարեղ արտիստը՝ Պետրոս Ադամյանը, հյուրախաղի է գալիս Շուշի, հանդիսատեսը պահանջում է Համլետի ու այլ դերերի փոխարեն իրենց համար արտասանել հայրենսիարական պոեզիա՝ Ռաֆայել Պատկանյանի «Մայր Արաքսի ափերով», «Հայու թուքը», Միքայել Նալբանդյանի «Ազատություն» բանաստեղծությունները։
Իրավիճակը կարծես թե շատ չի փոխվել։ Թեև ունենք անկախ պետություն, բայց հայ ժողովուրդը կանգնած է գրեթե նույն խնդիրների առջև, ինչ դարուկես առաջ։ Հանդիսատե՞սն է Վարդան Պետրոսյանին ստիպում մաքուր արվեստային ներկայացման փոխարեն բեմից արձագանքել իրեն հուզող խնդիրներին, ինչպես շուշեցիները Ադամյանին, թե՞ արտիստի սեփական խիղճը։ Վստահ կարելի է պնդել՝ թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը։
Վարդանի «ամենաապաքաղաքական» ներկայացումներն անգամ արտիստի ազգային ու քաղաքացիական մտահոգությունների արգասիք են, կամ գոնե ակնարկվում են դրանք։ Նա բեմը մշտապես օգտագործել է պատգամ ու պատվիրան փոխանցելու համար։ Արել է բարձր արվեստով։ Հանդիսատեսը լիաթոք ծիծաղի ու հուզումի շնորհիվ այդ պահին ավելի լավ մարդ, հայ ու քաղաքացի է դարձել։ Մեծ հարց է միայն, թե ժամեր կամ օրեր անց նրանցից քանիսն ու ինչքան են կրողը մնացել հիշյալ արժեքների։
Երկիրը ծանրագույն վիճակում է, և նրա արժանավոր զավակը չի կարող լռել։ Այդ մասին Վարդան Պետրոսյանն ուղղակի խոսոմ է ներկայացման ընթացքում, և այդ խոստովանությունն ամենահուզիչ պահերից մեկն է։ Այո, էլ ո՞վ, եթե ոչ ինքը պիտի փորձի արթնացնել ժողովրդին։ Արթնացնել՝ թեկուզ մտրակելով, ուշքի բերել բժշկական ապտակով։
Դժվար է խոսել «Օրորոցային պատվիրանի» բեմադրության գեղարվեստական արժանիքների մասին, երբ արտարվեստային շերտն է ներկայացման ստեղծման գլխավոր շարժառիթը և թեման այնքան տաք է ու հրատապ։ Իր այսօրվա մտահոգություններն ու անհանգստությունները մեկ ընդհանուր գաղափարի մեջ տեղավորելու համար Վարդան Պետրոսյանը «Սասնա ծռեր» էպոսն է ընտրել որպես պատմությունը լայն կտրվածքով քննելու անսպառ շտեմարան համատեքստ, միևնույն ժամանակ՝ որպես միջոց ու բանալի։
Էպոսի կերպարներին դերեր է բաշխել՝ Ձենով Օհանն այսօրվա մտավորականությունն է, որ առայժմ լռում է ու Դավթից թաքցնում Մեծ Մհերի հինգերորդ սերնդի զենքերը՝ հրթիռները չհանած «Սու» կործանիչ ինքնաթիռ ու ԱԹՍ Քուռկիկ Ջալալին ու «Իսկանդեր» Թուր Կեծակին։ Ցռան Վերգոն՝ իշխանություններն են, որ ցանկանում են ժողովրդին անցկացնել Մսրա Մելիքի թրի տակով։ Իսկ ո՞վ է Սասունցի Դավիթը։ Այս հարցի պատասխանը վերջում։
Ներկայացման ամբողջ լեյտմոտիվը հիմնված է էպոսի կին կերպարների վրա։ Ի՞նչ են կրծքի կաթի և օրորոցայինի հետ իրենց զավակներին փոխանցում էպոսի հերոսուհիները։ Իսմիլ Խաթունը պատգամում է իր որդի Մելիքին մեծանալ, գնալ ու խավարեցնել Սասնա արևը, հզորացնել Մսրա երկիրը։ Սրան հակառակ, էպոսի ճյուղատերեր Դավիթն ու Փոքր Մհերը որբ են, չեն լսել օրորոցային պատվիրան։ Արմաղանը մահանում է Դավթին ծնելիս, Խանդութ Խաթունն ինքնասպան է լինում Դավթի մահից հետո՝ որբ, անմայր, աներգ ու անպատվիրան թողնելով Փոքր Մհերին։ Ակամա մտածում ես, թե ինչքան երկար է դերասանին տանջել մեր վիճակը, որ էպոսում այդպիսի շերտերու ենթատեքստեր է պեղել։ Մեկ օրում այդպիսի եզրահանգումների չես գա։
Ի՞նչ է առաջարկում որպես օրորոցային պատվիրան իրենց զավակներին փոխանցել Վարդանը։ Այստեղ հիշում է, որ ամեն առիթով ու առանց առիթ մենք նախանձում ենք հրեաներին, որ իրենց պաշտպանված և ուժեղ Իսրայել պետությունն են ստեղծել։ Նրանք, ըստ արտիստի, Մովսես մարգարեի տասը պատվիրաններին ավելացրել են տասնմեկերորդը՝ «Մի մոռացիր»։ Եվ որպեսզի մենք էլ չմոռանանք, արտիստը մեզ՝ իր հանդիսատեսին, պատմում է մի քանի սարսռազդու, քստմնելի պատմություն ինչպես երեկվա, այնպես էլ այսօրվա թուրքի ու ադրբեջանցու անմարդկային վայրագությունների մասին։ Ոչինչ չի փոխվել։ Ժողովուրդն իրականում գիտի, որ երեկվա ու այսօրվա մեր թշնամին ոչնչով չի փոխվել։ Ինքը՝ թշնամին, թույլ չի տալիս սխալվել ու կարծել, թե փոխվել է։
Արտիստը տրագիկոմիկական պատկերով է ներկայացնում մեր երկրի հնարավոր ու վերջնական կործանումը։ Նավը խորտակվում է։ Ինքը, բեմի վրա «լողալով», մի կերպ հասնում է «փրկության» ափին, որը գուցե օվկիանոսի մյուս կողմն է, առաջին շարքում նստած հանդիսատեսին բարևում, հարցնում, թե հա՞յ է ու դրական պատասխան ստանալով՝ հետ լողում դեպի ամենակուլ ջրերի խորքերը։
Վարդանը համաձայն չէ մեր կասկածի հետ, որ ներկայացման եզրափակիչ տեսարաններից առաջ այդ և վերը բերված հուսահատեցնող այլ տեսարաններն ու պատմությունները կարող են այնքան խորը վհատության մեջ ընկղմել հանդիսատեսի մի մասին, որ հետո դժվար կլինի նրան լավատեսական որևէ հույս, ոգևորիչ պատվիրան ներշնչելով՝ տուն ճանապարհել։ Համաձայն չէ, և գուցե ճիշտն ինքն է։
Սակայն ներկայացման ֆինալային պատվիրանը հանդիսատեսին այլ է՝ «Սասունցի Դավթի նման հրաժարվել մեզ պարզված թշնամական թրի տակով անցնելուց»։
Էպոսում ամբողջ Սասունն արդեն անցել էր Մսրա Մելիքի թրի տակով և միայն Դավիթն էր ըմբոստացել։ Ուրեմն, ո՞վ է, որ այսօր ոչ միան հրաժարվում է ենթարկվել թշնամու խաղի կանոններին, այլ պատերազմում է նրա դեմ ու ազատում Սասունը։ Սպասենք նոր առաջնորդի՞։ Արդյոք սիրելի դերասանը նոր հեղափոխության կոչ է հնչեցնում։ Ոչ, սա հեղափոխության կոչ չէ, այլ մեջքը շտկելու, ֆիզիկական ու հոգևոր ողնաշարն ուղղելու, վախերից ազատվելու, յոթ գազ խորություն ունեող թմբիրից կամ Ագռավաքարից դուրս գալու պատգամ։ Ուրեմն ամեն մեկիս առաջարկում է կամ Դավիթ զգալ ինքներս մեզ կամ՝ Փոքր Մհեր։ Ինքը Ձենով Օհան մտավորականն է և Սասնո Սարերից, որ բեմի վրա փոքր-ինչ ավելի բարձր մի հարթակ է, ձայնում է․
«Հե՜յ, ո՞ւր ես, Դավի՜թ, հայոց պահապան,
Քարը պատըռվի— դո՛ւրս արի մեյդան»։
Հանդիսատեսը դուրս է գալիս դահլիճից մտախոհ ու անժպիտ։ Դերասանը հայրենիքին պաշարած վտանգների բոցերից այրվել է ու այրել, մրմռացրել նաև հանդիսատեսի սիրտն ու միտքը։ Նա հասել է իր նպատակին։
Դերենիկ Դեմիրճյանը Շիրվանզադեի «Նամուսի»՝ չափազանց երկար, քեֆ-ուրախությամբ, երգ ու պարով հագեցած հարսանիքի տեսարանով մի բեմադրության մասին գրել է, թե գոհ էին հարսնքավորները, դժգոհ էին՝ գեղարվեստագետները։ Կարելի՞ է ասել, թե «Օրորոցային պատվիրան» ներկայացումից գոհ էր արտաարվեստային, գաղափարական լուծումներ լսելու ակնկալիքով եկած քաղաքականացված հանդիսականը և անբավական՝ Վարդանի զվարթ կատակներին, գունեղ կերպարներին սովոր գեղագետը։ Ոչ, չի կարելի։ Չի կարելի, որովհետև բեմում երգում է, թե նմանակում, պարում է, թե ուղղակի քայլում, մնջախաղի դրվագ է ներկայացնում, թե պատվիրան գոչում՝ Վարդան Պետրոսյանը նույնքան տաղանդավոր է, հմայիչ ու բարձրարվեստ։
Հովհաննես Երանյան
