«Ակօս» թերթի հոդվածագիր, բանասեր Սևան Տէյիրմենճեանը ՍիվիլՆեթի հետ զրույցում ներկայացնում է Թուրքիայի հայ համայնքում պատրիարքի ընտրությունների շուրջ վերջին օրերին տեղի ունեցած զարգացումները։ Նա կարծում է, որ Սահակ Մաշալյանի հրաժարականը սրտաբուխ ու անկեղծ պոռթկում էր, որի շնորհիվ պատրիարքի ընտրության գործընթացն անշրջելիորեն մեկնարկել է։ Ըստ Տէյիրմենճեանի՝ մարդիկ չեն ուզում Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշյանին տեսնել որևէ պաշտոնում։
– Փետրվարին 13-ին Սահակ եպսկ. Մաշալյանը հրաժարական տվեց Կրոնական ժողովի ատենապետությունից՝ մեղադրելով Պոլսի պատրիարքական փոխանորդ Արամ արք. Աթեշյանին պատրիարքի ընտրությունների անցկացումը միտումնավոր հետաձգելու մեջ։ Նա կարծում է, որ պատրիարքական ընտրություն չի լինի այնքան ժամանակ, քանի դեռ փոխանորդի պաշտոնը զբաղեցնում է Արամ արք․ Աթեշյանը։ Մաշալյանի ասածից կարելի է ենթադրել, որ նույնիսկ Արամ սրբազանը հարկ եղած դեպքում սպառնալիքի ուժի է դիմել։ «Ակօս»-ում գրած Ձեր հոդվածում Դուք Սահակ Մաշալյանի հրաժարականը համարել եք պոռթկում։ Ինչո՞ւ պոռթկում։
– Ո՛չ միայն ես, այլ շատ-շատեր համոզուած են որ Սահակ սրբազանին այդ համարձակ քայլը առիթ դարձաւ որ մարդիկ թօթափեն ինը տարի շարունակ զիրենք օղակող թմրութիւնը և վերստին փորձեն կորովամտութեամբ ձեռք առնել վաղուց ձգձգուած ու, ինչպէս կ՚ըսեն այս կողմերը, թթումի համ տալ սկսող նիւթը։ Ինչպէս գիտես, Մեսրոպ պատրիարքը մտագարութեան անբուժելի հիւանդութեամբ կը տառապի ու յստակ էր, թէ ան այլևս պիտի չկարենայ վերադառնալ իր պաշտօնի գլուխը։ Պոլսոյ պատրիարքութեան հոգևորականաց դասը և խումբ մը աշխարհականներ համոզուած էին, որ նոր գահակալի մը ընտրութիւնը անարգել պիտի նշանակէր Մեսրոպ պատրիարքին անձը, և անոնք ամէն ինչ ըրին խափանելու համար ընտրութիւն փափաքող հանրութեան ջանքերը։ Պառակտում մը յառաջացաւ ինքնաբերաբար։ Միւս կողմէ Արամ սրբազան ալ, որ պատրիարքական ընդհանուր փոխանորդ ընտրուած էր հոգևորականաց դասուն կողմէ, կասկածելի գործունէութիւն մը ցոյց կու տար՝ մոռնալով, թէ ինքը փոխանորդ մըն է և ոչ երբեք գահակալ մը։ Հանրութիւնը հետզհետէ իրեն հանդէպ կը կորսնցնէր վստահութիւնը։ Կը յիշես անշուշտ Գերմանիոյ խորհրդարանին որոշման վերաբերող իր յայտնի նամակը, որ գաւաթը յորդեցնող վերջին կաթիլը եղաւ։ Կարելի է ըսել, որ ճահճացող լճակին կենդանութիւն հաղորդեց Սահակ եպիսկոպոսին Կրօնական ժողովի ատենապետ ընտրուիլը և անցեալ տարուան հոկտեմբերին նաև իր ջանքերու արդիւնքին Մեսրոպ պատրիարքին պաշտօնապէս հանգստեան կոչուիլը։ Ընտրութիւն կատարելու համար ոչ մէկ արգելք կը մնար այլևս, սակայն այդ հանգրուանէն ետք է որ սկսան, աւելի ճիշդ ակնյայտ դարձան Արամ սրբազանին դժկամութիւնները։ Նահանգապետին յանձնելի նամակին ձգձգումը, փոխանորդի պաշտօնէն իր չհրաժարիլը, տեղապահի մը չընտրուիլը, ընտրական յանձնաժողովի մը պաշտօնի չկոչուիլը, իր կատարած երկակի յայտարարութիւնները ա՛լ կ՚ընդվզեցնէին համայնքին անդամները։ Սահակ սրբազանին քայլը հասաւ ճիշդ ժամանակին ու ինքը ճիշդ անձն էր… և կարծեմ սայլը տեղէն շարժեցաւ այլևս…
– Հրաժարականը ի՞նչ արձագանք գտավ պոլսահայության շրջանում։ Սահակ սրբազանը կարծես հանդիմանում է նաև պոլսահայությանը պատրիարքի ընտրության հարցում անտարբերություն դրսևորելու համար։ Այժմ Պոլսում փոթորկալից տրամադրություններ են։ Կներկայացնե՞ք եկեղեցական ու ընկերային կյանքում ազդեցություն ունեցող մարդկանց կամ խմբերի դիրքորոշումն այս հարցում։
– Սահակ սրբազանը զուսպ, հանդարտ բնաւորութեամբ ու խաղաղասէր հոգևորական մըն է, ծայրայեղական քայլերու դիմելիք մէկը չէ ու չէ ալ եղած անցեալին։ Իր հրաժարականն ու սրտաբուխ, անկեղծ պոռթկումը յայտնի է որ մարդօրէն իր տկարութեան պահերէն մէկն էր, «ա՛լ կը բաւէ» ըսելու կերպը։ Մարդիկ, որոնք կայծի մը կը սպասէին շարժման անցնելու համար, իր փոթորկեցուցած ծովը ցատկեցին իսկոյն։ Գիտես անշուշտ, որ Պոլսոյ պատրիարքը, ինչպէս Ամենայն հայոց ու Կիլիկիոյ կաթողիկոսները, կ՚ընտրուի նաև աշխարհականներու քուէներով, հետևաբար ընտրական ու նախընտրական գործընթացներուն բնական է որ մասնակցին աշխարհիկ վարիչները։ Կրնամ ըսել, որ Թուրքիոյ մէջ անկարելի է գտնել հայ մը որ չ՚ուզեր ընտրութիւններու օր առաջ կայացումը։ Մինչ ոմանք բաւական աշխոյժ կերպով կ՚աշխատին այդ ընտրութեան կայացման համար, կան շրջանակներ ալ, որոնք համակերպած են այլևս, ու ձգձգումը կը նկատեն անսովոր կացութիւնը քիչ մը ևս սովորական դարձնելու, կեդրոնաձիգ հեղինակութեան մը բացակայութեան պայմաններուն տակ՝ այլ առանցքներ գոյացնելով իշխանութեան յաւակնելու, այդ ընթացքը երկարացնելու միջոց մը։ Սահակ սրբազանը կարծեմ նկատի ունէր վերջինները, քանի որ անոնք կրնային աւելի վաղ միջամտել, ստիպել Արամ սրբազանը, որ վերջապէս յստակ քայլերու դիմէ։ Չէին ըներ, որովհետև այս կացութիւնը, ստեղծուած սթաթիւքոն ձեռնտու էր նաև իրենց։
– Անսպասելիորեն, փետրվարի 16-ին, Աթեշյանի, Մաշալյանի, ինչպես նաև պոլսահայ համայնքի մի խումբ գործիչների ու հեղինակավոր անձանց ստորագրությամբ արձանագրություն է հրապարակվել, ըստ որի ընտրությունները պետք է անցկացվեն մայիսի 28-ին։ Ինչո՞ւ այսքան հապճեպ․ Արամ Աթեշյանը պնդում էր, որ Ստամբուլի նահանգապետարանը դեռ չի ընդառաջել իրենց հետ հանդիպելու խնդրանքին և չի կարող ընտրության օր նշանակել։ Ի՞նչ պատահեց հիմա՝ Մաշալյանի հրաժարականից հետո։ Եվ արյդոք Մաշալյանը փոխելու է իր դիրքորոշումն ու մնալու է քաղաքում։
– Իրադարձութիւնները կը զարգանան արագօրէն։ Ստորագրուած արձանագրութիւնը արդէն իսկ ջնջուած է։ Պոլսահայ համայնքի խումբ մը վարիչներն ու հեղինակութիւնները, որոնք բոլորովին անգէտ են եկեղեցական կարգ ու կանոնի վերաբերող հարցերուն մէջ, տեղապահն ու փոխանորդը միասնաբար տեսնելու անիրականանալի փափաքը ունեցան։ Ինչպէս Սահակ սրբազանն ալ յայտարարեց, այդ արձանագրութիւնը սկիզբէն իսկ դատապարտուած էր վիժումի։ Հարցը հետևեալն է։ Փոխանորդ կ՚ըլլայ այնտեղ, ուր գահակալ մը կայ։ Քանի որ Մեսրոպ պատրիարքը այլևս հանգստեան կոչուած է ու պաշտօնապէս գահը թափուր յայտարարուած է՝ փոխանորդը պէտք է հրաժարէր ու պէտք է ընտրուէր տեղապահ մը, որու միակ պարտականութիւնը պէտք է ըլլար ընտրութեան կազմակերպումը։ Արամ սրբազան մինչև հիմա ալ կը յամառի չհրաժարիլ փոխանորդի պարտականութենէն։ Աթեշեանի սխալներէն մէկն էր նաև յայտարարել ու բոլորը հաւատացնել, թէ պատրիարքական ընտրութեան համար արտօնութիւն պէտք է խնդրել նահանգապետէն։ Մինչդեռ պարզապէս պէտք էր իրազեկել ու սկսիլ գործընթացը: Այսօր ստեղծուած պայմաններուն տակ իրազեկումի այդ դիմումն է որ պիտի կատարուի։ Արձանագրութիւնը թէև վիժած է, սակայն ան կը պահէ իր տրամադրութիւնները։ Այսինքն՝ համաձայնութիւն գոյացած է սկսելու ընտրական գործընթացը՝ ընտրել տեղապահը, իրազեկել պատկան իշխանութիւնները, կազմել ընտրական յանձնաժողովը… Կը կարծեմ (ու նաև սրտանց կը մաղթեմ), որ Սահակ սրբազանը պիտի մնայ Պոլսոյ մէջ, ուր իր ներկայութիւնը անհրաժեշտութիւն մըն է։
– Հեռվից նայելով՝ անհասկանալի դրություն է Պոլսում։ Բոլորը ցանկանում էին պատրիարք ընտրել։ Այժմ, երբ հայտնի է ընտրությունների հավանական օրը, այն մեծ դժգոհության ու ընդդիմութան առիթ է դարձել։ Ինչո՞ւ, ո՞րն է խնդիրը։
– Խնդիրը հետևեալն է․ Սահակ սրբազանի հրաժարականէն ետք որոշուած էր համայնքային մարմիններու վարիչներու և այլ ներկայացուցիչներու մասնակցութեամբ համագումար ժողով մը՝ քննարկելու պատրիարքի ընտրութեան նիւթը։ Հայազգի երեսփոխան Սելինա Տողան ու Վաքըֆներու խորհուրդին մօտ փոքրամասնութիւններու ներկայացուցիչ տքթ․ Թորոս Ալճան ևս շատերու պէս որոշեալ ժամուն եկած էին մասնակցելու նիստին։ Սակայն յայտնի դարձաւ, որ համայնքային այլ գործիչներ ալ ժողով մը կը գումարեն պատրիարքարանի մէջ, ուր ընդունուեցաւ ու ստորագրուեցաւ այն արձանագրութիւնը, որու մասին խօսած էի քիչ առաջ։ Մարդիկ բնականաբար ըմբոստացան, որ չէ յարգուած իրենց կարծիքը, դրուած են կատարուած փաստի առջև։ Ըմբոստացումի ամենամեծ պատճառը անշուշտ Աթեշեանին փոխանորդութեան շարունակումն էր։ Գիտէք, մարդիկ այլևս չեն ուզեր զինքը տեսնել որևէ պաշտօնի վրայ։
– Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն իր մոտ է կանչել Արամ և Սահակ Սրբազաններին։ Ի՞նչ շշուկներ կան այս հարցի մասին, ի՞նչ հանգուցալուծում եք ակնկալում։
– Պոլսոյ պատրիարքութիւնը ինքնավար աթոռ մըն է և վարչական որևէ կախման մէջ չէ Մայր Աթոռէն։ Այնուամենայնիւ, երկու եպիսկոպոսներու միջև ծագած վէճ մը ո՞վ կրնայ հանգուծալուծել, եթէ ոչ իրենց հոգևոր հայրը, որ հայոց կաթողիկոսն է։ Գարեգին Բ միշտ կապի մէջ եղած է արդէն իրենց հետ։ Զինքը վրդովեցուցած է մանաւանդ տեղապահ-փոխանորդի հարցը, ինչ որ անընդունելի է համատեղել նոյն վայրին մէջ։ Պոլսոյ պատրիարքութեան երեք եպիսկոպոսները՝ Գերմանիոյ առաջնորդ Գարեգին արք. Պէքճեան, Արամ արք. Աթէշեան ու Սահակ եպսկ. Մաշալեան յաջորդ շաբաթ Մայր Աթոռի մէջ պիտի հանդիպին Գարեգին Բ կաթողիկոսի տանտիրութեամբ։ Վստահ եմ որ հարցը Ս. Էջմիածնի հովանիին տակ պիտի կարգաւորուի։ Ինչպէս Սահակ սրբազանն ալ նշած է իր վերջին յայտարարութեան մէջ, բոլորին սիրելի ու բոլորէն յարգուած Գարեգին սրբազանը կրնայ որոշիչ դեր մը կատարել։
– Վերջում, գանք Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի դերակատարությանը։ Շիրինօղլու-Էրդողան հանդիպումից հետո պատրիարքի ընտրությունների հարցի հանգուցալումը կարծես վերապահվում էր նրան։ Այժմ ինչ-որ բան փոխվո՞ւմ է։
– Պոլսոյ պատրիարքի ընտրութեան գործընթացին մէջ երկրի նախագահին որևէ դեր վերապահուած չէ։ Մեր գործը նահանգապետին, ներքին գործոց նախարարին և վերջապէս նախարարաց խորհուրդին հետ է, որ սքեմ հագնելու յատուկ արտօնութիւն մը կը շնորհէ նորընտիր պատրիարքին։ Շիրինօղլու-Էրտողան հանդիպումը Արամ արք. Աթեշեանին յաւելեալ առիթ մը տուած էր ընտրական գործընթացը ձգձգելու հանրաքուէէն ետք, այսինքն մինչև ապրիլ, առնուա՛զն մինչև ապրիլ։ Նախագահը թերևս կրնայ միջնորդել, որպէսզի սկսած գործընթաց մը արագանայ։ Հետաւաբար հարկ է նախ սկսիլ։ Վերջապէս պէտք է նկատել, թէ ընտրական գործընթացը այլևս անշրջելիօրէն սկսած է ու զայն պէտք է պաշտօնականացնել այլևս։ և գործընթացը սկսած է ո՛չ թէ Շիրինօղլուի կամ Էրտողանի կամ Աթեշեանի շնորհիւ, այլ Սահակ սրբազանի կտրուկ ու հատու քայլին շնորհիւ։
Հարցազրույցը՝ Գոռ Երանյանի
Լուսանկարում՝ Սահակ Մաշալյանը և Արամ արք․ Աթեշյանը
