Արցախյան հակամարտության, բանակցային գործընթացի և, ընդհանրապես, վերջին 100 տարիների Արցախի պատմությամբ զբաղվում եմ արդեն ավելի քան երկու տասնամյակ: Արխիվում աշխատելու և մամուլը քրքրելու ընթացքում հանդիպել է միայն երկու փաստաթուղթ, որով Հայաստանը Արցախը ճանաչել է իր մաս: Կա ևս մեկ փաստաթուղթ, ըստ որի Հայաստանը իրավունք չունի Արցախը թողնել Ադրբեջանի կազմում:
1921 թվականի հունիսի 12-ի հրամանագրում, որը ստորագրել է Խորհրդային Հայաստանի առաջնորդը՝ ՀՍԽՀ Ժողկոմների խորհրդի նախագահ Ալեքսանդր Մյասնիկյանը, ասվում է.
«Ադրբեջանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության Հեղկոմի դեկլարացիայի և Հայաստանի ու Ադրբեջանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետությունների կառավարությունների միջև եղած համաձայնության հիման վրա հայտարարվում է, որ Լեռնային Ղարաբաղն այժմվանից կազմում է Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության անբաժան մասը»:
1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ին Երևանում ընդունվեց Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի որոշումը Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի վերամիավորման մասին, որի առաջին կետում ասվում էր.
«Հայկ. ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ճանաչում է ԼՂԻՄ-ի ինքնորոշման փաստը` հաստատված ԼՂԻՄ-ի մարզային խորհրդի 1988թ. փետրվարի 20-ի և հուլիսի 12-ի նստաշրջանների որոշումներում»:
Այս որոշման տակ դրված է Հրանտ Ոսկանյանի և Վաչագան Գրիգորյանի ստորագրությունը:
1992 թվականի հուլիսի 8-ին Հայաստանի Գերագույն խորհուրդը ընդունեց որոշում, որում, մասնավորապես, ասվում էր.
«Անընդունելի համարելով մի շարք միջազգային փաստաթղթերում ԼՂՀ-ն որպես Ադրբեջանի մաս ամրագրելու փորձերը… Հայաստանի համար անընդունելի համարել միջազգային կամ ներպետական ամեն փաստաթուղթ, որտեղ ԼՂՀ-ն նշված կլինի Ադրբեջանի կազմում»:
Այս որոշման տակ դրված է Բաբկեն Արարքցյանի ստորագրությունը:
Հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև Հայաստանի վարչատարածքային բաժանումների մասին կառավարական որոշումները, որոնցով Արցախը երբեք չի համարվել Հայաստանի մաս:
1918-1920 թվականներին ՀՀ-ն ընդունել է վարչատարածքային բաժանումների մասին երկու փաստաթուղթ՝ 1919թ. փետրվարի 26-ին և 1920թ մայիսի 2-ին: Քանի որ այդ տարիներին Արցախը Հայաստանի մաս չկազմեց և վիճելի տարածք էր նորանկախ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, երկու փաստաթղթերում ակնարկ անգամ չկա Արցախի մասին:
Խորհրդային Հայաստանի 70 տարիներին հանրապետությունը մի քանի անգամ ենթարկվել է վարչատարածքային բաժանումների, սակայն, կրկին, Արցախի կամ ԼՂԻՄ-ի մասին բառ չկա:
1991-ից ի վեր Հայաստանը մեկ անգամ է ենթարկվել վարչատարածքային բաժանման, երբ 1995-ի դեկտեմբերին ընդունվեց հանրապետությունը մարզերի բաժանելու որոշումը: Այդ որոշման մեջ ևս խոսք չկա Արցախի մասին:
Անկախ վերոնշյալ փաստաթղթերից և որոշումներից, Արցախը դե ֆակտո և դե յուրե չի եղել ո՛չ ՀՀ կազմում՝ 1918-1920 թթ, ո՛չ էլ 1921-1991 թթ՝ խորհրդային տարիներին:
Արցախը դե ֆակտո Հայաստանի մաս կազմեց 1991-1994 թթ. արյունալի պատերազմի արդյունքում: Սա է իրականությունը: Այո, այսօր Արցախը ՀՀ մաս չէ իրավական առումով, սակայն ՀՀ-ի շարունակությունն է և Հայաստան է:
Լուսանկարում՝ Արցախը Հայաստանին վերամիավորելու պահանջով առաջին հանրահավաքը Երևանում, 20․02․1988
