Աշխարհիկ կամ կրոնական տոնը որևէ հանրության ամենապահպանողական դրսևորումներից մեկն է։ Նոր տարին բացառություն չէ։ Ու թեև վաղուց Նոր տարին այն տոնը չէ, որի ընթացքում ընտանիքով մի քանի անգամ նայում են «Ճակատագրի հեգնանք կամ բաղնիքդ անուշ» ֆիլմը, այնուհանդերձ, այն նշելու խորհրդային ավանդույթը հիմնականում պահպանվել է։
Հնարավորությունները գերազանցող տոնական առևտուր, իրար խիստ նման ծանրաբեռնված սեղաններ, ընկերախմբերի, հարևանների, ազգականների փոխադարձ այցելություններ, միատեսակ կենացներ, աղեստամոքսային ու սրտանոթային հիվանդությունների սրացում, հետտոնական սթրես և քրթմնջոցներ, թե այս տարի էլ քիչ բան փոխվեց տոնական ծիսակարգի ու կենցաղի մեջ։
Ոչ աշխատանքային տոնական օրերն արդեն օրենսդրորեն սահմանափակվել են․ պաշտոնապես միայն երկու-երեք օր է տրված կերուխումի համար։ Բայցևայնպես, այն շարունակվեց 8-9 օր, որովհետև ժողովրդի փոքր մասն է միայն աշխատում․ մարզերում բնակչությունը ազատ է գյուղատնտեսական աշխատանքից, քաղաքաբնակ աշխատող հատվածն էլ ստիպված էր գործից հետո հյուր գնալ կամ ընդունել։
Ինչո՞ւ չի կոտրվում կամ շատ դանդաղ է փոխվում Նոր տարին նշելու խորհրդային ավանդույթը։ Կարծում եմ՝ անչափ մեծ է խորհրդանիշների դերը։ Սուրբ Ծննդյան արևմտյան ատրիբուտները հարմարեցվել են Նոր տարվան՝ զարդարված եղևնի՝ տոնածառ, Սանտա Կլաուս-Կաղանդ կամ Ձմեռ պապ, նվերներ և այլն։
Ո՞րն է Նոր տարվա խորհուրդը։ Պետք է ընդունենք, որ, այնուամենայինիվ, կա միստիկ մի զգացողություն, եթե ոչ հրաշքի, ապա անսովորի սպասում, որը կամ ներարկվել է տասնամյակների ընթացքում, կամ եղել ու մնում է անկախ խորհդային տարիներից։ Մարդու նորոգման խորհուրդն է։ Սակայն ինքնանորոգման սպասումը հոգեբանական առումով շատ ավելի տեղին պիտի լիներ հենց Սուրբ Ծննդի տոնի հետ կապված, քան Նոր տարվա։ Պարզապես Տիրոջ հայտնությունից այդպիսի սպասումը հավատ է պահանջում, իսկ Նոր տարուց՝ ոչ։ Այդպիսով Նոր տարին շարունակում է մնալ ավելի մեծ զանգվածների մետաֆիզիկ ակնկալիքների, սպասումների առիթ։
Սկսած 2020 թվականից՝ Նոր տարվա հրաշքի խորհուրդն ու ուրախությունը հօդս է ցնդել։ «Երնեկ, թե այս Նոր տարին, վերջ տար հայու ցավերին» երգի տողն այլևս չունի անկեղծ հույսի ակնկալիք։
Գերթանկարժեք գլխավոր տոնածառը, քաղաքի «էլիտար» թաղամասերում ժամեր տևած հրավառությունները միտված են իրենք իրենց, բայց ավելի շատ՝ ուրիշներին խաբելու, թե ամեն ինչ առաջվա պես լավ է։ Մի կեղծիքով պետությունն է զբաղվում, մյուսով՝ անբարեհույս բարեկեցիկների մի խավ, որին թվում է, թե երկրի ու ժողովրդի հետ կատարվող ողբերգությունները ոչ մի առնչություն չունեն իրենց հետ։
Ամանորին կրկին արդիական է դառնում «ինչ անում ենք, էրեխեքի համար ենք անում» արտահայտությունը։ Սա ասում է իշխանությունը, ասում է երկինքը ճայթյուններով թնդացնող քաղաքացին, ասում է նաև թոռների հետ եղևնու փոքրիկ մի ճյուղ հյուրասենյակի պատին ամրացնող ու լույսերով զարդարող պապիկը։ Ի տարբերություն մյուսների՝ վերջինս ամաչում է և հարևանի՝ «էս տոնածառ եք դրել, հա՞» հանդիմանական հարցին արդարանալով պատասխանում․ «Էրեխեքը պնդեցին»։
Երեխաներին իսկական տոնի զգացողություն պարգևելու համար իրականում ոչ միլիոն դոլարանոց տոնածառ է պետք, ոչ՝ հրավառություն, ոչ էլ, առավել ևս, խոզի բուդ։ Ո՞վ կարող է ասել՝ ինչ է խորհրդանշում խոզի ազդրը, ինչո՞ւ է հայաստանցու համար այն դարձել Նոր տարվա գլխավոր խորհրդանիշներից մեկը։ Ֆեյսբուքյան մի օգտատեր դառը բառախաղ էր արել․ «301 թվականին ոչ թե քրիստոնեություն ենք ընդունել, այլ՝ «բուդ»-այականություն։
Փաստ է մի բան։ ժողովուրդը կառչած է Նոր տարին ավելի մեծ տոն համարելու և Սուրբ Ծննդից ավելի ճոխ ու հիմնավոր նշելու գաղափարից։ Ուրեմն պիտի կարողանալ դրան նոր իմաստ, խորհուրդ ու բովանդակություն հաղորդել, փոխել ատրիբուտիկան, զեխությունը փոխարինել համեստ ու իմաստալից խորհրդապաշտությամբ։ Հայ եկեղեցին ժամանակին իր տոները սահմանելիս իմաստնաբար հաշվի է նստել ժողովրդական ավանդույթների հետ։ Գրիգոր Լուսավորիչը նախաքրիստոնեական Վարդավառի օրը Հիսուս Քրիստոսի պայծառակերպության տոն սահմանելիս, անշուշտ, հաշվի է առել օրվա մեծ ժողովրդականությունը։ Նույնը կարելի է ասել կրակապաշտության ծեսի հնագույն ավանդույթների օրը՝ Տեառնընդառաջի տոնը սահմանելու մասին։
Ժողովրդական ավանդույթները ձևավորվում են դարերի ընթացքում։ Դրանք թեև խիստ դոգմատիկ դիմադրողականություն ունեն, սակայն ժամանակի ընթացքում կարող են փոփոխությունների ենթարկվել։ Այստեղ էլ ամենից կարևորը խորհրդապաշտական համակարգն է, նոր իմաստային երանգների ներմուծումը։
Ինչո՞ւ Սեպտեբերի 21-ն այդպես էլ չդարձավ անկախության իսկական տոն։ Չկար ավանդույթը, չեղավ նաև սիմվոլիկան ու ներքին բովանդակությունը։ Անկախության երեսուն տարիների ընթացքում թե՛ սեպտեմբերի 21-ին, թե՛ մայիսի 28-ին հայկական հեռուստաընկերությունները, մեկը մյուսին կրկնելով, անընդհատ ցուցադրում էին «Զանգեզուր», «Նվագախմբի տղաները», երբեմն նաև՝ «Սարոյան եղբայրներ» ֆիլմերը, որոնք անկախ իրենց գեղարվեստական որակներից անկախ պետության դեմ պայքարի գովք են։ Բայց ավելի կարևոր է, որ ժողովուրդը երբեք չզգաց անկախ երկիր ունենալու բարեբախտությունը։ Նրան անընդմեջ ներարկվեց գաղափարը, որ անկախությունն անվերջ զոհեր է պահանջում, ներարկվեց բարձրագոչ ու կեղծ կարգախոսներով, իսկ ինչ պիտի ստանար քաղաքացին ու հանրությունը այդ զոհողությունների դիմաց՝ ոչ ոք ոչինչ չէր ասում։ Այդպիսով, անկախությունը նույնացավ անվտանգության դեֆիցիտի, շահագործման ու հարստահարման հետ։ Ուրեմն ինչո՞ւ իր հոգում Անկախության օրը տոն համարեր ոչ գաղափարական, հասարակ քաղաքացին։
Տոնը տոն է, երբ սիրտդ է ուրախ։ Մարդը պիտի զգա հայրենի հողի վրա ապրելու բերկրանքը, չունենա վաղվա օրվա հացի կարիք, չտանջվի անվերջանալի պատերազմների վերսկսման մղձավանջից։ Նա պիտի իրեն ավելորդ չզգա իր հայրենիքում, պիտի իր կարողությունները, տաղանդը, եռանդը, քրտինքը անտեղի չհամարի իր պետության շենացման գործում։ Միայն այս դեպքում Նոր տարի կլինի, թե Անկախության օր՝ տոնը տոն կդառնա։ Նա կվայելի այդ տոնն առանց ցուցադրական զեխության, առանց ինքն իրեն և ուրիշներին ինչ-որ բան ապացուցելու անհաջող փորձերի։ Եվ հարկ չկա երեխաներին դարձնել մեր հոռի բարքերի արդարացում։ Նրանք ամեն ինչ զգում են։ Նրանց համար իսկական տոնը ծնողների համերաշխությունն է, սերը, տան ու ընտանիքի գոնե փոքրիկ-փոքրիկ ապահովությունն ու անվտանգությունը։
