Անուշ Պետրոսյան
Սեպտեմբերի 19-ի համար ես միանգամայն այլ պլաններ ունեի, չնայած Արցախում վերջին ամիսներին «պլանավորել» բառն այնքան անհեթեթ էր հնչում, որքան «հաղթելու ենք»-ը՝ 2020-ի պատերազմի ժամանակ։
Ինչևէ, տանը եղած-չեղած մթերքով ու մի կաթիլ ձեթով «աղքատիկ» վինեգրետ էի պատրաստել։ Երջանիկ էինք, որ այդ օրվա սննդի գերագույն հարցը լուծված էր, թեև պատրաստածս ոչ համեղ էր, ոչ էլ վինեգրետի նման։ «Բլոկադային» ճաշացանկով օրը միայն մեկ անգամ էի սնվում, լավագույն դեպքում օրվա երկրորդ կեսին ուտելու նոր բան էի հայթայթում ստամոքսիս խաբելու համար։
Կեսօր էր։ Այդ օրվա հասանելիք բաժինն արդեն կերել էի ու անցել առօրյա գործերիս։ Պատրաստվում էի տնից դուրս գալ, ու մեկ էլ՝ դը՛մփ․․․ կա մի բան, որին ես սպասում եմ միշտ, բայց այն թարսի պես ամեն անգամ գալիս է հանկարծակի։
Ես ձայների հանդեպ գերզգայուն եմ դարձել։ Պատերազմի հետևանքներից մեկն աշխարհի բոլոր ձայների ու աղմուկների հանդեպ հիվանդագին ուշադրություն սևեռելն է։ Ամեն անգամ, հենց շենքի թիթեղը քամուց շարժվում էր ու աղմուկ հանում, վախեցած հայացքով մայրիկիս էի նայում։ Նա հանդարտ ասում էր, որ դա ընդամենը քամի է, ինձ պարզապես թվացել է։ Որ դա դեռ այն չէ, ինչ ես եմ մտածում․․․
Այս անգամ էլի հույսս մայրիկիս լսողական կարողությունների վրա էի դրել։ Գուցե էլի ե՞ս եմ սխալվում։ Գուցե վերջերս շա՞տ եմ տագնապային դարձել։ Բայց՝ ո՛չ․․․ Եթե մայրիկս չի ասում, որ ամեն ինչ կարգին է, նշանակում է, որ ամեն ինչ ավելի քան վատ է։ Այս անգամ դա արդեն հենց այն էր, ինչ ես էի մտածում։
Հյուրանոցի հարևաններով խառնվեցինք իրար։ Ոմանք աշխատանքի էին, մյուսները գնացել էին երեխաներին դպրոցից բերելու։ Հարևանս ասաց, որ կարծես ինչ-որ բան էր կանխազգում, ու ինչ լավ է, որ երեխաներին առավոտյան դպրոց չէր ուղարկել։
Դար թվացող մեկ օր նկուղում
Հողաթափերով նետվեցինք առաջին հարկ, հետո իջանք նկուղ։ Պայթյունի ձայները չէին դադարում, բայց խլանում էին սարսափից ճչացող կանանց ու երեխաների ձայների մեջ։ Նկուղում ցուրտ էր, փոշոտ ու անշուք։ Ո՞վ կուզեր նկուղում սպասել մահվան։ Հենց պայթյունի ձայները մի քիչ պակասում էին, հերթով բարձրանում էինք մեր սենյակները։ Հետո նորից իջնում ներքև՝ գիտակցելով, որ մահվանն ավելի լավ է նկուղում սպասել, քան երկրորդ հարկում։
Հյուրանոցը երկու նկուղ ուներ։ Մենք էլ բաժանվել էինք երկու մասի, ու տեղյակ չէինք, թե կողքի նկուղում ինչ էր կատարվում։ Բոլորին հուզում էր հարցը, թե արդյոք մյուս նկուղն ավելի լավ վիճակում է, քանի մերը։ Նույնիսկ պատերազմի ժամանակ մարդը շարունակում է համեմատել իր ունեցածը դիմացինի հետ։
Բողոքում էինք, որ նկուղը պատրաստ չէր միանգամից այսքան մարդու հյուրընկալել։ Որոշ ժամանակ անց պարզվեց, որ մեր հյուրանոցի նկուղը բավական «հարմարավետ» է՝ համեմատած հարևան շենքերի նկուղների հետ, որտեղ կոյուղաջրերը, փոշին, ցուրտն ու սարսափը խառնվել էին իրար։ Մեզ մոտ գոնե կեղտաջուր չկար։ Այդ ժամանակ մեծական որոշում կայացրի, որ այլևս պետք չէ բախտից բողոքել՝ նկուղի հարցում այդքան էլ անհաջողակ չէի։
Ժամերն անցնում էին դանդաղ։ Հարևանուհիներից ոմանք գնացին վերև, կարտոֆիլ եփեցին ու իջեցրին նկուղ։ Չգիտեմ, թե որտեղից էին հայթայթել գազի լիցքավորված բալոն, քանի որ հոսանք չկար անգամ ջուր տաքացնելու համար։ Մտածեցի, որ այդ կանայք շատ համարձակ են, բայց հետո հասկացա, որ մայր լինելը բացառում է վախկոտությունը։ Եթե երեխադ սոված է, պետք է կերակրես։ Ի՞նչ անենք, թե ինչ-որ պայթյունների տարափ է․․․
Ինչքան մութն ընկնում էր, այնքան ավելի անհույս լուրեր էին մեզ հասնում։ Բոլորին հետաքրքրում էր, թե այս անգամ ինչքան կտևի մղձավանջը։ Կապի որևէ միջոց չկար, և անհնար էր արտաքին աշխարհից տեղեկություն ստանալ։ Եկող-գնացողներից էինք փորձում ինչ-որ բան պարզել։ Անօգուտ էր։ Ոչ ոք հստակ ոչինչ չգիտեր։
Նկուղում էինք, երբ հարևաններից մեկը ներս մտավ ու ասաց, որ ինձ են հարցնում։ Զարմացած դուրս եկա՝ մտածում էի, թե այս նեղ պահին ո՞վ է ինձ հիշել։ Պարզվեց, որ մեր մոտիկ բարեկամներից մեկն էր եկել, որը նույն թաղամասում էր ապրում։ Հենց պայթյունի ձայները մի քիչ պակասում էին, նա գնում ու հերթով ստուգում էր, թե արդյոք իր բոլոր մտերիմները «նորմալ» տեղավորվել են նկուղներում․․․
Ընկերովի մահը հարսանի՞ք է
Երեկոյան՝ մոմի լույսի ներքո, նկուղի նորաբնակներս բարձրաձայն աղոթում էինք։ Ամենաբարձրն ու սրտանցը երեխաների աղոթքներն էին։ Գուցե այդ աղոթքների շնորհի՞վ է, որ մենք այս անգամ էլ ողջ մնացինք՝ ո՞վ գիտե․․․
Կարծում էի, թե կգիշերենք նկուղում։ Սակայն, երբ երեխաները քնեցին, մայրիկները գրկեցին նրանց ու տարան վերև։ Ասում էին՝ երեխաները նկուղում կմրսեն, կհիվանդանան։ Մայրիկս էլ որոշեց բոլորի հետ բարձրանալ սենյակ։ Ես դեմ էի միաձայն այդ որոշմանը։ Կարծում էի, որ այդքան էլ լավ միտք չէ երկրորդ հարկ բարձրանալը, բայց այստեղ առաջին անգամ ինձ պետք եկավ «ընկերովի մահը հարսանիք է» արտահայտությունը։ Ես էլ մնացածների հետ բարձրացա վերև՝ այնքան ուժասպասռ էի, որ միայն մի տեղ պառկելու մասին էի երազում։
Գնացինք հարևաններից մեկի սենյակ։ Երեխաները քնած էին։ Երեխաների քունը պատերազմով չես խանգարի։ Իսկ մեծերս լուսամուտից նայում էինք ու հետևում պայթյունների ուղղություններին։ Երկրորդ հարկի պատուհանից կարելի էր տեսնել նախ պայթյունի լույսը, հետո՝ լսել ահարկու ձայնը։
Բախտակիցներիցս մեկը մեր հյուրանոցից չէր։ Նա իր երեխաներին դպրոցից տուն տանելիս որոշել էր եկեղեցի մտնել, ու այս անգամ պատերազմին հանդիպել էր եկեղեցում։ Հետո երեխաների հետ եկավ մեր նկուղ, որտեղ գտավ իր մտերիմ ընկերուհուն ու ընկերացավ բոլորիս հետ։ Պատերազմի ժամանակ էլ նոր մարդկանց ես հանդիպում, որոնց գուցե էլ չես տեսնի, բայց երբեք չես մոռանա։ Այդ կինն ասում էր, որ ուղղությունից հասկանում է, թե կռվող կողմերից որ մեկն է արձակել պայթյունը։ Ամբողջ գիշեր երկրորդ հարկում մի քանի հոգով որոշում էինք, թե տվյալ արկը որ ուղղությամբ գնաց՝ մերո՞նք էին, թե՞ նրանք․․․
Անուշ Պետրոսյանը լրագրող է, որը 2020-ի պատերազմից հետո Շուշիից տեղափոխվել էր Ստեփանակերտ, իսկ 2023-ի սեպտեմբերին Արցախի էթնիկ զտումից հետո հաստատվել է Երևանում։
