Հայաստանի նախկին փոխվարչապետ Վաչե Գաբրիելյանը ՍիվիլՆեթի Կարեն Հարությունյանի հետ խոսում է Հայաստանի տնտեսական քաղաքականության մասին։ Տնտեսագիտության դոկտոր Վաչե Գաբրիելյանը, որն այժմ Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի Մանուկյան Սիմոն բիզնեսի և տնտեսագիտության ֆակուլտետի դեկանն է, մայիսի 18-ին Լոս Անջելեսում մասնակցում էր Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարանի Հայագիտության ինստիտուտի կազմակերպած «Նորարար Հայաստան» ֆորումին։
Հարցազրույցի խմբագրված սղագրությունը ներկայացված է ստորև։
– Հայաստանի տնտեսության գլխավոր մարտահրավերն այսօր ո՞րն է:
– Գլխավոր մարտահրավերներից մեկը, որ ես բարձրացրեցի, մասշտաբի էֆեկտն է, այսինքն՝ իրականում Հայաստանը չափազանց փոքր շուկա ունի։ Շատ հաճախ արդյունավետ լուծումներ գալիս են միայն ավելի խոշոր մասշտաբի ձեռնարկատիրությունների դեպքում, և մենք պետք է ամեն ինչ անենք, որպեսզի լինենք գլոբալ արժեշղթայի մաս։ Այդ դեպքում կարող ենք ունենալ մրցակցային առավելություններ և մրցել այլ երկրների, այլ ընկերությունների հետ։ Սա կարևորագույն խնդիր է, որ անընդհատ պետք է հիշել։ Պետք է նաև հիշել, որ մենք գտնվում ենք անընդհատ զարգացող տեխնոլոգիական աշխարհում, որը նոր լուծումներ է տալիս։ Եվ այնպես չէ, որ մենք ունենում ենք լուծում, որը կարող է հավերժական լինել, այսինքն՝ մենք մրցավազքի մեջ ենք, և դրա համար լավագույն լուծումը, որ կարող ենք ունենալ և դիամակայել, մարդկային կապիտալի զարգացումն է։
Ես նշում էի, որ, ասենք, մեր ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների ճյուղն այսօր ավելի շատ կարիք ունի մարդկանց, քան հնարավոր է վերցնել, սակայն խնդիրն այն է, որ կարճ ժամանակում ի վիճակի չենք լուծել։ Իհարկե, հնարավոր է դրսից մարդ բերել և ճյուղը զարգացնել։ Դա լուծումներից մեկն է, որ մեր ընկերությունները քննարկում են, բայց դա ևս կայուն լուծում չէ, որովհետև դրա համար պետք են նաև այլ պայմաններ, զարգացածության այլ մակարդակ, և միգուցե որոշ երկրներից հնարավոր լինի ներգրավել [մարդկանց], բայց եթե այդ մարդիկ գալիս են նույն կարգավիճակով, նրանք կարող են, օրինակ, երկու տարի Հայաստանում մնալով՝ լքել երկիրը, և նրանց շատ ավելի լավ պայմաններ տրամադրող այլ երկրներ լինեն։ Այս տեսակետից պետք է հասկանալ, որ կարևոր խնդիրը տեղական մարդկային կապիտալի զարգացումն է։ Ամենամեծ ուշադրությունը պետք է դարձվի սրան։ Բնականաբար, այստեղ ուսումնական գործառութը դառնում է կարևորագույն, ու այդ ուղղությամբ պետք է անընհդատ մտածել։ Ես չեմ կարծում, որ միայն ուսումնական գործառույթն է, որովհետև մարդկային կապիտալի համար շատ կարևոր է նաև առողջապահական գործառույթը, շատ կարևոր է, որ այն լինի հավասարաչափ զարգացած և տեխնոլոգիաների հետ, այսպես ասած, նոր լեզվով խոսի․․․․ հասկանա բիզնես միջավայրը, ռիսկերի անհրաժեշտությունը, հասկանա մրցունակ լինելու խնդիրը։ Էական որևէ բան ասած չեմ լինի, բայց մարդկային խնդիրները մնում են ամենակարևորագույնը։
– Ձեր ասածից ենթադրվում է, որ մեր հիմնական թիրախներից մեկը պետք է լինի կրթությունը։
– Կարծում եմ, որ կրթությունը, բայց կրթությունը չի նշանակում միայն կրթություն։ Դա նշանակում է նաև միջավայր, նշանակում է, որ բիզնեսը պետք է կրթության հետ համագործակցի, որովհետև բիզնեսին այսօր օդի և ջրի պես պետք են մասնագետներ։ Այսինքն՝ եթե ենթադրենք, որ միայն դպրոցներից է լինելու, այդպես չէ։ Եթե ենթադրենք, որ միայն համալսարաններից է լինելու․․․ դա ավելի լայն է, քան միայն կրթությունը։ Դրա մեջ պետք է մասնակցություն ունենա ամեն ոք, այնպես չէ՝ դրանց բոլորի հետ, բայց նաև պետք է անշեղորեն դրանց կապը բիզնեսի հետ մեծանա, որ նրանք հասկանան՝ իրապես ինչ խնդիրներ կան, և պրակտիկ գիտելիքներ ստանան։ Իսկ դա առանց բիզնեսի ներգրավվածության անհնար է անել։
Միևնույն ժամանակ դրվածքը, թե ինչպես են խնդիրներ ձևակերպում, ինչպիսի կարողություններ են զարգացվում բիզնեսի ընթացքում, այսինքն՝ բիզնեսը իր աշխատողների վրա գումարներ ծախսում է, նրանց զարգացնելու ուղղությամբ մտածում է, ևս կարևոր է։ Ես կարծում եմ, որ մարդկային կապիտալի զարգացումը շատ ավելի լայն է, քան միայն կրթությունը՝ ընտանիքից սկսած, կառավարությունով վերջացրած, այդ ընթացքում թե՛ բիզնեսը, թե՛ կրթական համակարգերը, թե՛ առողջապահական համակարգերը։
– Դուք փետրվարին հոդված էիք հրապարակել Հայաստանի տնտեսական քաղաքականության մասին և բավականին քննադատաբար էիք վերաբերվում պետական հատվածում կրճատումների խնդրին։ Մասնավորապես նշել էիք, որ դա երկարատև հետևանքների կարող է հանգեցնել, և պետությունը կարող է զրկվել այդ կրճատումների արդյունքում իր կարևորագույն որոշ գործառույթներից։ Նաև նշել էիք, որ փոքր բնակչություն ունեցող երկրների համար, փոքր բյուջե ունեցող տնտեսությունների համար շատ էական է ունենալ պետական ապարատի որոշակի մեծություն։ Խնդրում եմ մանրամասնեք՝ ի՞նչ պետք չէ անել, որ թերևս արվում է՝ ըստ Ձեզ:
– Դուք իմ հոդվածի գույները մի քիչ խտացնում եք, քանի որ ես հարցադրումներ էի արել։ Եվ հարցադրումը հետևյալն էր՝ մենք ամբողջովին ի վիճակի չենք արտապատվիրելու միջոցով ստանալ այն ծառայությունները այն որակով, որը պետությունը կարող է։ Դա հնարավոր է անել միայն մեծ շուկաներում և առկա մրցակցային միջավայրի պայմաններում։ Եթե այդ մեծ միջավայրը և շուկան, որտեղ կան բազմաթիվ մրցակցային կողմեր, որոնք այս կամ այն ծառայությունը կամ ապրանքը արտադրում են, գնում ենք արտապավիրման, ապա այդտեղ խնդիր է առաջանում, որ դուք կամաց-կամաց կորցնում եք կարողությունը, իսկ դրանից հետո արդեն մասնավորը,- քանի որ լինում է միակ ամենակարողը,- դառնում է մոնոպոլիստ, և ունենում եք խնդիրներ: Հետո հետ գալը շատ ավելի դժվար է լինում։ Սա համաշխարհային փորձն է, որ արտապատվիրումը, ծառայությունների պատվիրակումը կարելի է անել միայն այն ժամանակ, երբ կա մրցունակ շուկա։ Իսկ կրճատումներ կամ վերադասավորումներ կառավարությունում միշտ անհրաժեշտ են, որովհետև պետական բյուրոկրատիան ևս պետք է մրցունակ լինի, նրանք ևս պետք է հասկանան, որ արտադրողական չլինել չեն կարող։ Խնդիրը այստեղ նրան է գնում, թե արդյրք մենք ստրատեգիապես ճիշտ ենք անում՝ բոլոր ոլորտներով գնալով։ Ես մի օրինակ էի բերել, կուզեի դրա մասին խոսել։ Ժամանակին ստեղծված էր «Թվային Հայաստան» հիմնադրամ։ Դա ստեղծված էր մի բանի պատճառով, որովհետև կառավարության հանարավորությունների ներքո պետական սովորական կառույցներում հնարավոր չէր էքսպերտիզա ձևավորել, որը կօգներ քաղաքականության ձևավորմանը, կօգներ ինչ-որ բաներ անելուն և, եթե անգամ գլոբալ մրցունակության մասին չենք խոսում, գոնե ընթացող պրոցեսներից հետ չմնալուն։ Հիմա ես չգիտեմ այդ կարողությունը որտեղ է, միգուցե կա, սակայն նոր ձևավորվող նախարարությունը հնարավորություն կունենա՞ նմանատիպ կադրեր, նմանատիպ հնարավորություններ, ռեսուրսներ բերել, որպեսզի դա անի։ Դեռ չեմ տեսել, չեմ ուզում ասել՝ ընդհանրապես չի լինի, որովհետև նախարարությունը դեռ կազմավորման փուլում է, և պատկերը ամբողջությամբ պետք է տեսնեմ, որ վերջնական դատողություն անեմ։ Սակայն քանի որ առայժմ չեմ տեսել, իսկ եղածը վերանում է իմ առջև, իմ դրած հարցը հետևյալն է՝ կարողությունը ինչպիսին է լինելու։ Արդյոք այդ կարողությունը կլինի, և մենք կարող ենք հետ չմնալ ինտեգրացիոն գործընթացներից։ Իսկ եթե մենք ինտեգրացիոն գործընթացներից հետ մնանք, դա նշանակում է, որ նաև մեր ծառայությունների ոլորտը, մեր մշակած պրոդուկտը կարող է համատեղելի չլինել այդ շուկաների հետ։ Սա գլոբալ առումով կարող է նշանակել մրցունակության կորուստ և այլն, և այլն։ Միևնույն ժամանակ ակնհայտ է, որ այն դրույթը, որը կառավարությունն ասում է՝ ենթադրենք օժանդակ ծառայությունների կենտրոնացումը կամ արտապատվիրումը,- այդտեղ որևէ խնդիր չեմ տեսնում։ Ինչու, որովհետև օրինակ տվյալ նախարարության հաշվապահությունը արվի մեկ այլ նախարարության կողմից, թե կենտրոնացված ծառայությունների կողմից, ինչպես ասենք Միացյալ Նահանգներում կա General Services Administration, որը զբաղվում է նմանատիպ հարցերով, այստեղ միայն դուք ստանում եք որոշակի մասշտաբի էֆեկտ, որը դառնում է արդյունավետ։ Այս տեսակետից պրոբլեմ չեմ տեսնում, որովհետև սա կարողությունների կրճատում չէ, և պետք է ավելի ուշադիր լինել։ Ցավոք դեռ հստակ ուրվագիծը չկա, թե ինչ է լինելու, բայց ընդհանուր տենդենցը՝ բոլոր ՊՈԱԿ-ներից, հիմնադրամներից հրաժարվելու, ամեն ինչն ինտեգրացնելու, և դրա փոխարեն նոր կառույցները ինչպիսին են ստեղծվելու, ինձ համար պարզ չէ։ Շատ բաներ կան, որ պետք է իրապես վերացվեն, վերաձևակերպվեն կամ իրենց դարն ապրել են, կամ արդյունավետ չեն։ Բայց ես վստահ եմ, որ դա համատարած չպետք է անել, պետք է ամեն դեպքում նայել՝ կա արդյոք ալտերնատիվը, և ալտերնատիվը ինչ է տալիս։ Դա ի վերջո կարողությունների տեսանկյունից ինչ է լինելու։ Հիմնական շեշտը, որ ուզում եմ դնել, կարողությունների, հմտությունների կատարելագործումն է և կուտակումը, այդ թվում՝ պետական ապարատում։
– Դուք Ձեր ելույթում նշեցիք, որ կանխատեսում եք 3-4 տոկոս տնտեսական աճ, նաև Ձեր հոդվածում գրել էիք, որ հարկերի նվազեցումը պարտադիր չէ, որ հանգեցնի տնտեսական աճի, ինչը հաստատվում է նաև տնտեսագիտական տեսությունների մեծ մասի կողմից։ Խնդրեմ ասեք՝ ի՞նչ պետք է անի այդ դեպքում կառավարությունը, որպեսզի ավելի մեծ տնտեսական աճ կարողանա ապահովել։ Հետաքրքիր կլինի լսել նաև Ձեր տեսակետը հարկային համահարթեցման մասին։
– Սա չափազանց երկար թեմա է, երևի թե այդքան մանրամասն չկարողանամ անդրադառնալ։ Ես հարկային համահարթեցմանը միշտ դեմ եմ արտահայտվել, բայց միևնույն ժամանակ ուզում եմ ասել, որ դա չի նշանակում չափազանց կոշտ պրոգրեսիվության խնդիր դնել։ Ես չեմ գտնում, որ պետք է ունենալ 50 տոկոս պրոգրեսիվ հարկ, 45 տոկոս պրոգրեսիվ հարկ։ Նմանատիպ խնդիրներ դնելու կարիք չկա։ Շատ հաճախ, երբ պրոգրեսիվության վերաբերյալ խնդիրը դնում են, այդպիսի թվեր են բերում՝ բա գիտե՞ք, այսպիսի խնդիր կա․․․ ես այդպիսի խնդիր չեմ դնում ընդհանրապես։ Խնդիր եմ դնում ուղղակի տարբերակում անելու, և այդ տարբերակումը հնարավորինս ցուցադրելու թե՛ հանրային համերաշխության տեսակետից, թե՛ եկամուտների հավաքագրման։ Երկրորդը, այդտեղ խնդիր կա թե՛ արդարացիության զգացման ու համերաշխության տեսանկյունից, թե՛ էֆեկտիվության, որովհետև, երբ տնօրինվող եկամուտը ավելի շատ է բաշխված լինում համապատասխանորեն եկամտի տարբեր կվինտիլների կամ դեցիլների միջև, ունենում եք բնակչության ավելի մեծ գնողունականություն, և դրա արդյունքում ներքին պահանջարկի հաշվին տեղական արտադրությունը խթանելու հնարավորությունը ևս մեծանում է։ Բայց կան նաև այլ փաստարկներ։ Հակառակ փաստարկներ կան մոտիվացիոն տեսանկյունից առավել արտադրողական ուժերին կաշկանդելու կամ չկաշկանդելու, կան խնդիրներ մեխանիզմների տեսակետից, թե եկամուտները որտեղ ենք ծախսում, և այլն։
Ես հուսով եմ, որ դրա շուրջ կլինի կոնկրետ դեբատ, և դեբատում հասարակության հնարավորինս շատ անդամներ կմասնակցեն, հնարավորություն կլինի հասարակական կոնսենսուս ձևավորել և դրանով գնալ առաջ։ Ընդամենը այս խնդիրն էր դրված։ Ինչ վերաբերում է ձեր մյուս հարցին՝ տնտեսական աճի մասին․․․․ ես չեմ տեսնում էական գործոններ, որոնք Հայաստանում կարող են փոփոխություն բերել՝ ո՛չ արտաքին պահանջարկի տեսակետից, ո՛չ ներքին կարողությունների կուտակման և ո՛չ էլ անորոշությունների նվազեցման տեսակետից։ Կա որոշակի ոգևորություն ոչ շատ խոշոր ձեռնարկությունների կողմից, և դա միայն, իմ կարծիքով, էական տնտեսական աճի չի կարող բերել։ Ես բնականաբար կարող եմ սխալվել, ասենք 4 տոկոսի փոխարեն լինի 5 տոկոս աճ։ Բայց կարծում եմ, որ ընդհանուր մեր հետագիծը 3-4 տոկոսի շրջանակներում է, որովհետև այդ գործոնները, որոնք էական զարգացումներ կբերեն տեխնոլոգիական կուտակումների, տեխնոլոգիական նորացման և այլ տեսակետներից, առայժմ խոշոր մասշտաբով տեսանելի չեն։
– Կառավարությունը խոսում է տնտեսական հեղափոխության մասին։ Քննադատները հաճախ նշում են, որ ինչպես կարելի է, ենթադրենք, 4-5 տոկոս աճով տնտեսական հեղափոխություն անել։ Արդյո՞ք ճիշտ է տնտեսական հեղափոխություն ասվածը կապել տնտեսական աճի հետ։ Ի վերջո, երբ 50 000 աշխատատեղ ստվերից դուրս է բերվում, արդյոք դա հեղափոխական քայլ չէ՞ տնտեսության համար։
– Ես դժվարանում եմ հարցին պատասխանել, որովհետև չգիտեմ՝ տնտեսական հեղափոխությունը ինչ է։ Զուտ գիտականորեն դժվար է հասկանալ, և դա արդեն մեկնաբանությունների տեղ է բացում։ Մեթոդաբանական առումով չեմ տիրապետում, տերմինը դժվարանում եմ բացատրել, երևի բացատրություններ չտամ։ Միայն մի բան ասեմ՝ պատճառներից մեկը, որ տնտեսական աճի էական ռեզերվներ չեմ տեսնում 4-5 տոկոսից ավելի, այն է, որ․․․․ տնտեսական աճը մշտապես հաշվարկվում է՝ հաշվի առնելով լրահաշվարկը, որը ստվերն է ներգրավում, և ստվերից բացի՝ նաև տնտեսության չհաշվառված հատվածը։ Հիմա մենք ունենք աշխատուժի 8-9 տոկոսի չափով ստվերից դուրս գալը։ Եթե այդ 8-9 տոկոսը, որը ՊԵԿ-ում գրանցվածների քանակն է, ես ընդհանուր աշխատուժը չեմ ասում, եթե այդքան ստվերից դուրս է եկել և դա արդեն հաշվարկվել է 2018-ի ՀՆԱ-ի մեջ, չի բացառվում, որ 2020-ին, երբ վերջնական հաշվարկը լինի, թիվը իջնի։ Այսինքն՝ եթե մենք ստվերից այդքան տեղափոխում ունենք մաքուր դաշտ, ապա լրահաշվարկը չի կարող լինել 30 տոկոսի շրջանակներում, ինչպես նախկինում էր։
Ինչ վերաբերում է տնտեսական հեղափոխությանը, տերմինները բազմազան են։ Կարող եք ասել, թե դա հեղափոխական արդյունք է 8-9 տոկոսով [ստվերից հանելը]: Բայդ արդյոք դա արդարացիության արդյո՞ւնք է, եկամուտների հավաքագրմա՞ն, թե՞ տնտեսական հարաբերությունների՝ ինձ համար խիստ դժվար է ասել։ «Տնտեսական հեղափոխություն» տերմինը ինձ համար մեթոդապես հասկանալի չէ։
– Դարոն Աճեմօղլուն, որի տեսությունը Հայաստանում շատ է քննարկվում, ասում է, որ քաղաքական ինստիտուտներն են կարևոր պետության զարգացման համար։ Դրանք բաժանում է երկու տիպի՝ կեղեքիչ և ներառող։ Հայաստանում հիմա կարծես քաղաքական ինստիտուտների փոփոխության ենք գնում, և դա ինչ-որ առումով բերելու է նաև տնտեսության մեջ որոշակի փոփոխությունների։ Դուք այս տեսություններին ինչպե՞ս եք վերաբերվում, մեր զարգացման մոդելը ինչպիսի՞ն պիտի լինի՝ լիբերալ-դեմոկրատիա՞, թե՞ կառավարության ավելի կոշտ միջամտությամբ տնտեսության կառուցումը։ Ինչպիսի՞ն պիտի լինի մեր մոդելը։
– Տեսություններին վերաբերվում եմ ընդհանրապես դրական։ Աճեմօղլուի տեսությունը չափազանց հետաքրքիր է և ընդհանուր առմամբ ճիշտ, սակայն երբ ուզում ես գործնական կերպով իրականացնել, ես չէի ասի, որ այն չափազանց մեծ կիրառելիություն ունի։ Ոչ թե որ սխալ է, այլ գործիքակազմի տեսակետից, թե ինչպես չափել, մասնավորապես, ներառող տնտեսական ինստիտուտները, ո՞ր գործիքներն են դարձնում ներառական, ի՞նչ չափով ես հաշվարկում, և նույն ձևով ինդեքս կարող եք ունենալ, որին հետևելով ինչ-որ բան անեք կամ չանեք։ Այս խնդիրները առաջանում են։ Դրա համար այն դեռևս գործնական կիրառության տեսակետից գործիքակազմ պետք է ունենա, որի հետ աշխատենք։ Ընդհանրապես տեսությունը ճիշտ է, սակայն որպես գործիք օգտագործելու տեսանկյունից պետք է շատ ավելի մշակված գործիքակազմ, մեթոդներ և այլն ունենա։
Ինչ վերաբերում է այդ [լիբերալ տնտեսության] հարցին, կարծում եմ՝ այն միանշանակ պատասխան չունի։ Բնականաբար, երբ խոսում ենք ազատությունների մասին, դրանք պետք է լինեն, և տնտեսությունը պետք է լինի ազատ, բայց միևնույն ժամանակ պետական ուղորդումը չի նշանակում տնտեսության անազատություն։ Պետությունը դա կարող է անել մեծ հարկադրույքների միջոցով, ստրատեգիական ուղղութունների վրա գումար ծախսելով։ Սա նշանակո՞ւմ է արդյոք ոչ լիբերալ տնտեսություն․ չի նշանակում։ Ընտրությունները լավն են, և ես այդ ընտրությունը՝ կա՛մ լիբերալ, կա՛մ ավտորիտար և այլն, չեմ ընդունում, որովհետև պետության դերը կարող է մեծ լինել նաև լիբերալ տնտեսության դեպքում։
Կարդացեք նաև՝
Վաչե Գաբրիելյան. «Պետական հատվածի չափի եւ դրա որոշ հետեւանքների մասին»
Սա պատմական հնարավորություն է․ Տարոն Աճեմօղլուի խորհուրդները Հայաստանին
