Տաք փետրվար էր։ Հետո, երբ հետ էի նայում այդ չտեսնված օրվան, միայն մի բան էի ուզում փոխել՝ «ջոնջոլ» վերարկուս։ Տգեղ վերարկու էր։ Կամ տգեղ չէր, պարզապես իմ ուզածը չէր։ Հետ նայելիս ուզում էի այդ չտեսնված օրը շատ սիրուն եղած լինեի։ Որովհետև կատարյալ օր էր։ Կատարյալ էր պետք լինել։ Եվ, այնուամենայնիվ, «ջոնջոլ» վերարկու էր, կապույտ ու սպիտակ «ջոնջոլությամբ»։
Լուսինեն նապաստակի մորթուց կիսամուշտակով էր։ Լուսինեն իմ համախառն ընկերուհին է՝ առաջինից տասներորդ դասարան ու հիմա։ Ինքը առաջին նստարանին էր նստում, ես՝ երրորդ։ 1988-ի փետրվարի քսանին Լուսինեի հագին նապաստակի մորթուց սպիտակ կիսամուշտակ էր։ Սպիտակ մորթին թափվում էր, հրապարակի կենտրոնում մեր կողքին կանգնած մարդիկ դժգոհում էին, որ սև ու մոխրագույն վերարկուներին լրիվ սպիտակ մազ է կպչում։
Բողոքն անուշ էր այդ օրը, հայի ծանրահանգ բողոքն այնքան անուշ էր այդ օրը։ Մեկ օր առաջ այդպես չէր։ Մեկ օր առաջ կասեին․ «Վայ, լավ, տնաշեն, մի քիչ հեռու կանգնի, էլի, չես ջոկո՞ւմ»։ 1988-ի փետրվարի քսանին մարդիկ դժգոհեցին բառացիորեն այսպես․ «Աղջիկ ջան, որ խնդրենք, վաղը էլ էդ չես հագնի, չէ՞, լրիվ մազ էղանք ախր, բայց մի նեղվի, ոչինչ։ Էրևում ա՞ տեղից, մի քիչ էս կողմ էկե՛ք, ախպե՛րս, մի քիչ ձախ կանգնե՛ք, էս էրեխեքին չի էրևում»։
Երեխեքը տասնյոթ տարեկան էին։ Ուսանող էինք արդեն, բայց մայիսին էինք դառնալու տասնութ։ Մենք նույնիսկ նույն ամսին էինք ծնվել, մեր ծննդյան օրերը մեկը մյուսի հետևից էր, ու այնպես էր, որ երբ մի անգամ փաստաթղթեր լրացնելիս ծննդյանս ամսաթիվն էին հարցրել, պատասխանել էի՝ մայիսի երեսունմեկ, հետո հասկացել էի, որ Լուսինեի ծննդյան ամսաթիվն եմ ասում, բայց ամաչել էի, չէի ուղղել, թողել էի մայիսի երեսունմեկ։ Այնպես որ, ինչ-որ մի փաստաթղթում իմ ծննդյան ամսաթիվը ընկերուհուս ամսաթիվն է լրացրած։
Յոթերորդ դասարանից վեճ ունեինք, թե ով է ավելի բոյով, որովհետև երկուսս էլ կարճահասակ էինք, բայց ինքը մեկուկես սանտիմետրով բոյով էր իր ասելով։ Մեր և նույնիսկ Լուսինեի մեկուկես սանտիմետր ավել հասակը չէր բավարարում, որ փետրվարի քսանին օպերայի հրապարակի կենտրոնից կարողանայինք տեսնել Իգոր Մուրադյանին, միայն լսում էինք։ Իգոր Մուրադյանն իր ռուսերեն, իսկ զայրույթի պահին կցկտուր, բարբառային հայերեն խոսքով, անհարթ առոգանությամբ ու մի փոքր էլ կակազելով աստված էր այդ օրերին։
Իգոր Մուրադյանի դեմքը այդպես մի շաբաթ չտեսանք։ Հասակներս կարճ էր՝ առջևում բարձրահասակ տղամարդիկ։
Նրան տեսանք, իր՝ «Ղարաբաղ» կոմիտեի հետ ընդհարվելու օրը, երբ Իգոր Մուրադյանը ջղային հեռացավ հրապարակից։
Երեք տասնամյակ հետո Արամ Աբրահամյանի Post Scriptum հաղորդաշարին տված հարցազրույցում հարցին, թե որ պահին նա հանձնեց հանրահավաքների ղեկը «Ղարաբաղ կոմիտեին», Իգոր Մուրադյանը պատասխանում է․ «Ես ոչ մեկին չեմ հանձնել, ես ընդհանրապես լավ ծանոթ չէի երևանյան հանրությանը, մեր քաղաքը այդ մարդկանց մեջ (Ղարաբաղ կոմիտե – Լ․Հ) տեսավ յուրայինների, հարազատ, մտերիմ մարդկանց՝ դասարանցիների, կուրսեցիների, ես օտար տարր էի սկզբից մինչև վերջ»։ Ո՞վ կմտածեր․․․
Փետրվարի քսանին լարված սպասում էի, որ հանկարծ հրապարակի մարդկանցից որևէ մեկը չդժգոհի նրա վատ հայերենից, անհարթ խոսքից, ռուսերենից, ոչ յուրային լինելուց․ չկար դա։ Բայց «Ղարաբաղ» կոմիտեի մեջ հրապարակը, իհարկե, տեսավ յուրայինի, Իգորը ճիշտ էր։
Հրապարակում կանգնած մարդկանցից որևէ մեկը չհարցրեց․ «Իսկ ուր է այն մարդը, որի անունը վանկարկում էինք մեկ օր առաջ»։
Օրեր անց օպերայի հրապարակի «պարտերից» վերջապես տեղափոխվել էինք ձախ թև։
Վերջնականապես ձախ թև էինք տեղափոխվել։ Հարթակից խոսողն ասել էր «ձախ թև», ու մնացել էր «ձախ թև», բայց օպերային դեմքով կանգնելու դեպքում այն աջ թև էր, հետևաբար, մենք մեր կանգնելու տեղը հարթակին կանգնած մարդու դիրքից էինք որոշել։
Առաջին ցույցերից քիչ ժամանակ հետո «ձախ թևը» «անկախականների», ուսանողների, շարժման՝ հարթակից ներքև ակտիվիստների տեղն էր։ Մի մասն ինքնուրույն հեռացավ կյանքից, ոմանք զոհվեցին, մի քանիսը սպանվեցին, ոմանք սպանողներ դարձան։
Շատ մարդ դեռ ողջ է։
Տաք էր փետրվարի քսանին, ձյուն չկար։
Փետրվարի քսանմեկին մայրս էլ եկավ հրապարակ։ Փակ երկրի ընդվզող լեփ-լեցուն հրապարակը, որտեղ ներկա է նաև երբեք քաղաքականությամբ չհետաքրքրված մայրդ, քաղաքական հրճվանք լինելուց բացի սիրո և համերաշխության կարնավալ էր։
Հիմա անկեղծ ասեմ՝ ելույթները սկզբում չէի լսում․․․ երբ հիանում եմ, չեմ լսում։ Այդպես բաց թողեցի 1988-ի փետրվարի 20-ի ու հաջորդ օրերի համարյա բոլոր ելույթները, որովհետև հիանում էի։ Թե ինչ են ասել այդ օրը հրապարակում, տանն էի իմանում՝ հորս քննարկումներից, ու զարմանում, ոգևորվում էի, որ այդպիսի բան են ասել, հայրս էլ զարմանում էր՝ «այ, աղջիկ, դու չե՞ս լսում՝ ինչ են ասում, բա ինչի՞ ես գնում»։ Երանի քեզ, որ կարծում էիր, թե լսելու համար են միայն գնում փակ երկրի առաջին անգամ ընդվզող հրապարակ, որտեղ մայրդ էլ է ներկա, իսկ դու տասնյոթ տարեկան ես, ու ընդվզում են, հենց հիմա պահանջելով մի բան, որ քո կյանքի ամենաթաքուն ու սիրելի բանն էր, որտեղ երբեք չէին եղել «հայաթի էրեխեքը», դասարանցիներդ, որտեղ չէր անցնում ոչ մեկի ամառային արձակուրդը, որի անունը այնքան հայերեն չէր, ու դու մի տեսակ էիր լինում Կրուպսկայայի դպրոցի միջանցնքերում պատմել դրա մասին, որովհետև անունը Դիլիջան, Հանքավան, Մեղրի, Լենինական չէր, մի տեսակ ուրիշ էր, ու հիմա գժվել ես ուրախությունից ու ասում ես՝ դե, լավ, որ իմացաք դրա անունը, ես ձեզ հիմա էնքան կպատմեմ, այնպիսի բաներ կպատմեմ դրա մասին, վերջապես կպատմեմ ես ձեզ դրա մասին․․․
Ղարաբաղ։ Ամեն տեղից լսվում էր՝ Ղարաբաղ։ Գիշերը, երբ քաղաքը լռում էր, թվում էր՝ էլի է լսվում՝ Ղա-րա-բաղ։ Քամին գիշերը սվսվում էր Ղա-րա-բաղ։
Փետրվարի քսանին հրապարակում մեր կողքին կանգնած մարդուն չէինք ճանաչում, կիրթ ու սիրուն մարդ էր, անունը պայմանական ես ու Լուսինեն դրեցինք Սիմոն։ Սազում էր նրան Սիմոն անունը։ Այդ մարդը փետրվարի քսանին մեզ ասաց, որ մենք այս երկրի հպարտությունն ենք, որ իր սերունդը պիտի հպարտանա մեզնով։ Մեր տասնյոթ տարեկան երերուն ինքնությունը փառավորվեց։
Հետո իմացանք այդ մարդու իսկական անունը։ Մի օր հեռուսատցույցով տեսանք ու ցատկեցինք տեղից, ոնց որ մի անհավանական բան եղած լիներ՝ լուրջ մարդ էր այդ մարդը։
Վերջերս, փողոցում երբեմն հանդիպում եմ նրան։ Ծերացել է փետրվարի քսանի մեր ծանոթը, օպերայի հրապարակի կանգնելու տեղի մեր դրկիցը։
Ութսունութի ամռանը, «փետրվարի քսան» իրողությունից հետո սովորականի նման Ղարաբաղ պիտի գնայի՝ պապիս տուն։ Առաջին անգամ լրիվ ուրիշ զգացողությամբ էի գնալու Ղարաբաղ․ հանրահռչակված, Երևանում պատվանդանին դրած Ղարաբաղ էի գնում։ Թոթովենցի «հորս արիստոկրատիզմից շատ բան էր անցել էշին, նրա հոգեբանությունը նույնպես զարգացել էր այդ ուղղությամբ» տողը կարելի էր փոխել այսպես՝ Ղարաբաղի հանրահռչակվելն անցել էր նաև ինձ, և ութսունութի ամռանը ես երևակայական կարմիր ուղեգորգի վրայով մտա ինքնավար մարզ։
Փետրվարի քսանից Երևանում, եթե հիացմքունս խաթարող որևէ բան էր լինում, լացս գալիս էր։ Օրինակ՝ Վաչե Սարուխանյանի թատերական առոգանությունը, կարդացած հեռագրերը, թե իբր այս հանրապետությունից, այն հանրապետությունից հեռագրեր ենք ստացել, որ իբր մեզ հետ են ու ողջունում են մեր շարժումը, ինձ դուր չէր գալիս։ Մեկն էլ կար, որի խոսքը ինձ դուր չէր գալիս հետո։ Որևէ բան, որը խաթարում էր փետրվարի քսանից սկսված իմ հրճվանքը, «ջոնջոլվում էր» ուղեղիս մեջ։
Ուզում էի սպունգով լվանալ Երևանի մայթերը, փողոցները, մաքրել տան նման, փայլեցնել բոլոր հարթություններն ու խորդուբորդությունները, հավաքել պատկեր փչացնող ամեն ինչ, փակել վատ խոսող մարդկանց բերանները, արգելել տնից դուրս գալ բոլոր նրանց, ովքեր խաթարում էին հրճվանքս։
Հիացմունքի դիկտատուրա էր ձևավորվում մեջս։ Կամ՝ երջանկության հիստերիա։
Մի քանի տարի առաջ՝ շարժման երեսունամյակին, զրուցել էի 1988-ին Երևանի քաղկոմի կազմբաժնի հրահանգիչներից մեկի հետ, որն արդեն տարիքով մարդ էր ու զբաղվում էր ձեռներեցությամբ։ Նա ինձ պատմում էր Ղարաբաղյան շարժման մասին իրենց տեսնակյունից։ Նոր սերնդի համար բացատրեմ, որ քաղկոմի հրահանգիչները մտնում էին հրապարակ, խառնվում մարդկանց, լսում զրույցները, շոշափում տրամադրությունները, տարածում անհրաժեշտ մտքերն ու օրվա վերջում զեկուցում քաղկոմի վերադասին։ Կարճ ասած՝ մեր հակառակորդներն էին, իբր։
Այդ մարդը նույն օրերի, նույն իրողությունների մասին, բոլորովին ուրիշ բառապաշարով ինձ պատմում էր մեր մասին այնպես, ոնց որ մի ուրիշ քաղաքի, ուրիշ մարդկանց մասին պատմեր։ Շարժման կարևոր հավաքատեղիները նրա բառապաշարում «օբյեկտ» էր, ու թվարկում էր գլխավոր օբյեկտները, որոնք հսկվում էին՝ օպերայի հրապարակը, Գրողների միության, Համագումարների պալատի, Կենտրոնական կոմիտեի, Գիտությունների ակադեմիայի շենքերը։ Ասում է՝ սրանց մի մասը մտնում էր 26 կոմիսարների շրջանի մեջ, մյուս մասը՝ Մյասնիկյանի, օպերան՝ Սպանդարյան շրջանի մեջ։ Եվ այս երեք շրջանների ոստիկանապետերը շահագրգռված էին, որ գործողությունները տեղափոխվեն մյուսի տարածք, որ դուրս գային իրենց պատասխանատվությունից։ Այսքանն էր նրանց հետաքրքրվածությունը։
Հումորով ասում էր, որ երբ Վանո Սիրադեղյանն իր ելույթի ժամանակ ասաց․ «Մեր շարքերում են քաղկոմի մի խումբ փողկապավոր պնակալեզներ, խնդրում եմ, զգույշ եղեք սադրանքներից», հաջորդ օրը բոլոր հրահանգիչները փողկապները հանած էին եկել հրապարակ։
Իսկ առաջին ցույցերը վարող Վաչե Սարուխանյանի մասին քաղկոմի նախկին հրահանգիչը պատմեց, որ երբ հերթական օրվա վերջում վերադասը հարցրել էր՝ ինչ կա, ինչ են խոսում, ովքեր են խոսում, ինքը զեկուցել էր, թե ինչ-որ դերասան է միտինգը վարում, «շեֆը հարցնում է՝ ինչ դերասան, ասում եմ՝ չգիտեմ, մի դեր ա կյանքում խաղացել՝ «Ձորի Միրո»-ում թուրքի դեր»։
Երբ փետրվարն անցավ, մայիսյան նստացույցի օրերին սկսեցինք հասունանալ քիչ-քիչ։ Պարզվեց՝ պատմականի տղաները երգիծանքի վարպետության դասեր են տալիս այն բոլոր իմ չսիրած բաների շուրջ, որ տասնյոթ տարեկան բնազդային ճաշակս չէր սիրել փետրվարի քսանից սկսած, բայց չէր համարձակվել բարձր ասել։ Եվ հետո, մայիսյան ուսանողական նստացույցի օրերին, երբ դարձա տասնութ՝ հիացմունքիս դիկտատուրան երգիծական երանգներ ստացավ։
«Կոմիտեի տղեք»․ նրանց՝ 45-65 ամյա մարդկանց, «տղեք» էին ասում նաև տասնութ տարեկանները։
Նրանցից բացի հարակից կարևոր մարդիկ էլ կային։ Օրինակ՝ «միկրոֆոն Գառնիկը», որ բարձրախոսներն էր միացնում ու հետևում անխափան աշխատանքին, իսկ երբ ձայնը կտրվում էր, բոլորը կանչում էին՝ «Գառնի՜կ»՝ ոնց որ «Հայֆիլմի» կինոներից մեկում։
Մյուսը՝ շեփորահարն էր։ Հուսահատ պահերին, երբ շեփորահար Աշոտը հնչեցնում էր իր հին շեփորը, երեխայի նման հրճվում էինք։ Շեփորի ձայնի մեջ մի նախադասություն կար․ «էկա, միասին ենք, ամեն ինչ լավ ա լինելու»։
Հետո շեփորահար Աշոտը կորավ։ Մեդիամաքսի հրապարակումներից իմացա, որ 1990-ին շեփորահար Աշոտը գնացել էր ԱՄՆ։
«Միկրոֆոն Գառնիկին» Ֆեյսբուքում գտա պատահաբար։ Արևմտամետ էր։
Իմ ջոնջոլ վերարկուի փեշից 1992-ին մայրս թեյնիկի վրա հագցնելու կլոր կափարիչ կարեց։ Ու «ջոնջոլը» չջեռուցվող խոհանոցում փորձում էր տաք պահել սառչող թեյնիկը։
Ութսունութի ամռանը բարեկամուհիս ինձ խոստացավ եկող ձմեռվա համար Լենինգրադից լավ վերարկու բերել տալ։ Վերարկուն Լենինգրադում առան։ Հեռախոսով պատմեցին վերարկուիս տեսքը, ինձ դուր եկավ։ Սպասում ու պատկերացնում էի, թե ոնց եմ հագնելու, ոնց եմ գալու օպերայի հրապարակի «պոդիում»։ Սպասում էի։ Լենինգարդից եկող չկար։ Արդեն ամառն անցել էր, աշունն էլ էր անցնում, նորից ձմեռ էր մոտենում։
Վերարկուս տեղ հասավ 1988-ի դեկտեմբերի յոթին․․․
Օպերան փակ էր, վերարկուս ցուցադրելու ո´չ տեղ կար, ո´չ ցանկություն։ Բայց շատ սիրուն էր։ Ահավոր սիրուն էր։
«Ջոնջոլը» տգեղ էր, բայց ինչ կյանք ապրեց, իսկ սա սիրուն էր, ու բան չտեսավ։
1993-ի սիրուն վերարկուի փեշը վառվեց խմբագրության վառարանի մոտ։ Նույնիսկ ափսոս չէր։
Պատերազմի երկրորդ տարին էր, բայց ձախ թևի օպերայի պատին մանր-մունր թռուցիկների կողքին երկայնքով կախված մնացել էր «Փառք հօր և Որդւոյ և Հոգւոյն Սրբոյ» տողը՝ քամի ու անձրև խփած կտորի վրա։ Թե ինչ կապ ուներ դա Ղարաբաղյան շարժման հետ, կարող էր իմանալ միայն Խաչիկ Ստամբոլցյանը, բայց նա էլ չկա։
Այն ամենում, ինչ դառնում է պատերազմ, գեղեցկախոսության տեղ չի կարող լինել։ Բայց այդ մեկ շաբաթը՝ 1988-ի փետրվարի 20-27-ը, մենք շատ էինք հեռու պատերազմից ։
Մենք նամակներ էինք գրում․․․ ու սպասում պատասխանի։ Եվ այն էինք, ինչ ուզել էինք լինել։ Միացել էինք։
